DERSIM MAMIKIYE

DERSİM 38

Seyfi Cengiz
Partlar cedlerinden biri olan Arsak (Arşak)’ın adıyla Arsakiler olarak da bilindiler. İran destanı onlara Eşk veya Eşkaniyan diye referans verir. Partlar’ın tarihi M.Ö. 247 yılında Makedonlar’ın Horasan valisine karşı yaptıkları isyanla başlatılır. İsyanın başını Parni aşiretinin reisleri Arsak ve Tiridat (Allahverdi) kardeşler çekerler. Tahta ilkin Arsak (I), ardından İkinci Arsak olarak bilinen kardeşi Tridat geçer. Daha sonra sırasıyla şu isimler taç giyerler: Artabanus, Priapatius, Ferat, Part imparatorluğunun kurucusu gibi görülen Mihrdat, Ferat II, Artaban II ve “Büyük Arsak“ ünvanlı Mihrdat II. Partlar’ın Ermenistan’da ilk görünüşü “Büyük Arsak“ ünvanlı Part kıralının zamanına rastlar (M.Ö. 112/1). Mithradat, bu tarihteki seferinde Ermenistan kralı Artavasd’ın büyük oğlu Tigran’ı esir edip birlikte götürür. Makedonlar’ı gerileterek Doğudan Batı’ya doğru genişleyen Partlar, bir süre sonra kendileri gibi Makedonlar’la savaşarak Batı’dan Doğu’ya doğru ilerlemekte olan Romalılar ile karşı karşıya gelirler. Böylece Ermenistan, bu iki güç arasında önemli bir anlaşmazlık konusu ve savaş alanı haline gelir. Part sarayında birkaç yıl rehin tutulan Tigran, babasının ölümü üzerine Part birlikleri eşliğinde ülkesine geri getirilip tahta oturtulur (M.Ö. 94). Partlar ile Romalılar arasında ilk çetin karşılaşma Part kralı Orodes II zamanında yeraldı. Harran kenti civarındaki bu savaşta (M.Ö. 53), Part ordusunun başında mensup olduğu evin adıyla anılan General Suren (Surenas) vardı. Crassus’un ordusunu hezimete uğratan Suren’in kişisel adının destana İran kahramanlarının en güçlüsü ve en ünlüsü olarak geçen Rustem olduğu sanılmaktadır. Bu zaferden sonradır ki Fırat Nehri Part-Roma hududu olarak tanınmıştır. Bundan yaklaşık elli yıl sonra, yani kabaca Miladın başlarında, Part kralı Dördüncü Ferat’ın en büyük oğlu Vonones’le birlikte, daha kesin manada ise M.S. 54‘de Tiridates’le birlikte Ermenistan’da yönetim Part kıralı Dördüncü Ferat evinin veya bu evin bir kolunun eline geçer ve asırlarca onlarda kalır. Partlar’ın Ermenistan’ı yöneten bu şubesi cedlerinden biri olan Kam-Sar’ın adıyla Kamsarakanlar, daha sonraları ise bir diğer cedleri olan Arşak (Arşak III)‘ın adıyla Arşakuniler (Arsarunik) diye bilinmiştir. Dördüncü Ferat evi Partlar’ın Karen Evi’yle (Karen-Pahlavlar) ilişkili görünüyor. Bu eve kaynaklarda yer yer Kamsaryan veya Gamsariyan deniliyor. Erken yurtları Horasan’dı (Bahlav, Pahlav, Belh). Dersim geleneğindeki “Khal Ferat Oğulları“, benim düşünceme göre genelde Partlar’a, daha özelde bu eve referanstır. Bunların yönetimi M.S. 428‘e dek sürer. Yani Ermenistan, Sasaniler altında bile uzunca bir dönem onların yönetiminde kalır. Dördüncü Ferat Evi’nden benim saptayabildiğim ilk Ermenistan yöneticisi Vonones’tir.
ERMENİSTAN’IN PART YÖNETİCİLERİ (M.S. 7? – 428)
VONONES (VONONES I, 12?-15/16?) Dördüncü Ferat‘ın Roma’ya sığındıkları söylenen dört oğlundan en büyüğü. Roma’dan gelip ilkin Partiya’da, bir iç savaştaki yenilgisini takiben de sığındığı Ermenistan’da tahta çıktı. Partlar’ın ilk Ermenistan kıralı olarak görünüyor. Onu Partlar’ın Ermenistan kolunun başlatıcısı/kurucusu olarak görmek mümkündür.
ORODES (16) Vonones’ten sonra Ermenistan’ı biri Part kıralı III. Artaban’ın oğlu Orodes, diğeri Roma’nın Doğu kumandanı Germanicus’un Artaşata’da taç giydirdiği Pontus kıralı Polemon’un oğlu Zeno olmak üzere iki kişi yönetti.
ARSAKESZeno öldükten sonra Ermenistan tahtına Part kıralı III. Artaban’ın büyük oğlu Arsakes oturtuldu. III. Artaban geleneğe göre Dördüncü Ferat (Arşavir)’ın oğludur. Roma imparatoru Tiberius ise kendi taht adayı olarak Ermenistan’a Dördüncü Ferat’ın 50 yıldır Roma’da yaşayan en küçük oğlu Ferat’ı göndermiştir. Onun yolda iken ölümü üzerine bu kez de Dördüncü Ferat’ın Roma’daki torunu Tiridates III yollanmıştır. Ermenistan’da Hiristiyanlığı yayanlar, Khorenatsi’nin aktardığı geleneğe göre burada yönetimi ellerinde bulunduran Dördüncü Ferat’ın torunlarıdır. Gelenekte onun torunları veya soyu olarak referans verilen bu kişiler Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory ve Ermnistan kıralı Tiridates’tirler.
VONONES II (50-51) Ferdinand Justi Vonones II’yi Part kıralı ünlü Dördüncü Ferat’ın bir oğlu olarak veya bu aileden birisi olarak tanıtan bir görüşe işaret eder (Bk. Justi, İranisches Namenbuch).
TİRİDATES (VAL-ARŞAK, ARTAŞES, 54-100?) 51/52‘de Part tahtına Valarş I oturdu. Onun adı Valakş veya Vologases olarak da anılır. Valarş, Medya (modern Azerbaycan) tahtına kardeşi Pacorus’u, Ermenistan tahtına ise bir Magi, yani derviş olduğu söylenen diğer kardeşi Tiridates’i atadı (54).Khorenatsi’ye göre Ermenistan’ı 60 yılından bir süre sonra Part çizgisinde organize eden Tiridates oldu. Bu atamaya tepki olarak Roma imparatoru Nero, başkent Artaşata’yı ve Tigranokerta’yı zaptedip Tiridates’i tahttan indirdi. Ama Part kıralı Valarş’ın güçlü karşı atağı Roma ordusunu Ermenistan’ı boşaltmaya mecbur etti. Sonunda 63 yılında iki tarafı da tatmin eden bir formül olarak Tiridates’in tekrar tahta oturması, ama tacını Roma’da Neron’un elinden giymesi kararlaştırıldı. Neron, üç yıl sonra Roma’ya gelen Tiridates’e tacını giydirip geri Ermenistan’a yolladı. Böylece Part-Roma rekabetinin neden olduğu uzunca bir belirsizlik döneminin ardından, 54 yılında Ermenistan’da Part yönetimi kesin biçimde kurulmuş oldu ve asırlarca devam etti. Tiridates’i Ermenistan’da Part yönetiminin kurucusu, daha doğrusu Vonones’ten sonraki ikinci kurucu olarak görmek mümkündür. Bu tarihten sonraki Ermenistan krallarının onun soyundan geldikleri söylenir. Bunların bir bölümünün başkenti Akilisene’ydi. Tiridates’in yazlık başkenti ise Garni (Gori) kentiydi. Khorenatsi’ye göre Ermenistan’daki hemen tüm prenslikleri Tiridates oluşturdu. Aynı kaynağa göre Tridates kendi ailesini Hasteank eyaleti, yani Palu-Bingöl bölgesi ve çevresindeki vadilere yerleştirmiştir. Bu uygulama bu tarihten sonra adeta bir kural haline gelmiş, böylece bu bölge Part saray evinin mirasla intikal eden irsi mülküne dönüşmüştür. Bir rivayete göre Tiridates, Ermenistan’ı istila eden Alan kıralının kızı Satinik ile evlenmiştir.
BİR ROMA VALİSİ114 yılında Ermenistan’a giren Roma generali Trajan, ülkenin başına bir Roma valisini bıraktı. Hemen sonra Büyük İskender’e özenerek Part topraklarına yöneldi, Mezopotamya, Adiabene, hatta Part başkenti Ctesiphon’u işgal etti. Pers Körfezi’ne dek indi. Ama bazı vasal kıralların isyanı ile birleşen Part misillemesi karşısında tüm bu yerlerden geri çekilmek zorunda kaldı (116).
SOHAEMUS (140-178) 163 yılında Ermenistan Roma ordusu tarafından işgal edildi. Bu işgal sırasındaki Arsaki (Part) kıral tahtından indirilip yerine Sohaemus adında biri oturtuldu. Sohaemus’un başkenti Akilisene idi (Ermenice’de Ekeleatsi). Sohaemus’u tahta oturtan Romalılar ona Roma senatörü/konsülü ünvanı verdiler.
HÜSREV I ( 217-238/252) Sasani Ardaşir’e karşı ve Ardaşir’den sonraki Sasani şahı Şapur’a karşı Part direnişine öncülük etti. Şapur’un tezgahladığı bir suikastle öldürüldü. Bu sırada Hüsrev’in oğlu Tiridates Roma topraklarına sığındı.
ARTAVAZD (252?) Tiridates’in Romalılar’a sığınması üzerine Ermenistan tahtına Artavazd çıktı. O da Arsaki (Part, Pehlevi) çizgidendi. Sasani Şahı Şapur onun yerine kendi oğlu Hürmüz-Ardaşir’i atadı.
HÜRMÜZ ARDAŞİRSasani şahı Şapur’un Ermenistan tahtına oturtulan oğlu. Böylece Arsaki çizgide bir kesinti yaşandı.
TİRİDATES (288-296) Öldürülen Hüsrev’in Roma’ya sığınan ve Romalılar tarafından Ermenistan tahtına çıkartılan oğlu. 296 yılında Sasani şahı Narses tarafından devrildi.
NERSES (NARSEH, 288-293) Sasani Şahı Şapur I’in oğlu. Behram I tarafından Ermenistan tahtına getirtildi. Tiridates, ülkenin Roma/Bizans parçasını, Nerseh ise Sasani (İran) parçasını yönettiler. Nerses daha sonra kendi yeğeni Behram III’ü devirip Sasani tahtına çıktı (293). Bir süre sonra da Tiridates’i Ermenistan tahtından indirdi (296).
SAİNT TRDAT (TİRİDATES, 286-330 ) 301‘de Hiristiyanlığı benimsedi. Başkenti Sofene (Tsopk) idi. Ermenistan’ın ilk Hiristiyan kıralıdır. Moses Khorenatsi’ye göre St. Trdat Kemah (Ani)‘taki T’ordan da gömülüdür. Bir vakitler Dersim’e dahil olan Kemah, Hiristiyanlık benimsenmeden önceki dönemde Ermenistan kırallarının gömüldüğü yer olarak ünlüdür. Kıraliyet evinin mezarları da buradadır (Bk. Faustos ve Khorenatsi). Gregoryenliğn kurucusu St. Gregory ve ailesi, Arsaki (Part) asıllı Ermenistan kırallarının birçoğu Sofene (Tsopk) eyaletinde oturmuşlardır. Ülkeyi buradan yönetmiş ve Kemah’ta gömülmüşlerdir. Bunların hazineleri de hemen hep Kemah Kalesi’nde muhafaza edilmiştir. Bu krallar daha çok Karen-Pahlavlar ile ilişkili görünüyor. Khorenatsi’nin aktardığı geleneklere göre Partlar’ı devriren Sasaniler’e karşı direnenler özellikle bunlar oldu. Bu nedenle de bu ev, özellikle erkekleri, Sasaniler tarafından kırımdan geçirilir. Bu Karen kırımından geleneğe göre sadece Peroz-Amat (Perozamat) adında biri kurtulur. Ermenistan’ın büyük evlerinden Kamsarakanlar rivayete göre Perozamat’ın, daha doğrusu onun oğlu Kam-Sar’ın (Kal Baş, Sarı Kal Baş) soyundan gelmedirler. Cedleri Karen-Pahlav evinden Kam-Sar’dır. Kamsar, St. Gregory ve St. Trdat’ın çağdaşıdır. O’nun Sasani Ardaşir ve onun oğlu Şapuh’a karşı direndiği, sonunda etrafı ile birlikte Ermenistan kıralı Saint Trdat’a sığındığı söylenir (286-330). Saint Trdat tarafından Ayrarat Eyaletindeki Şirak‘a (Draskharakert) yerleştirildiği öne sürülürse de Khorenatsi’nin kitabını İngilizce’ye çeviren Thomson’a göre Kamsarakanlar bu bölgelerde çok daha eskiden beri zaten varlardı. Rivayetlere göre Kam-Sar ve etrafı Saint-Gregory tarafından vaftiz edilirek Hiristiyanlığa çevrilmişlerdir. İlkin Kam-Sar’ın kendisi, sonra da oğlu Arşavir‘in Ermenistan ordu kumandanları olarak görev yaptıkları söylenir. Kam-Sar adının bir çarpışmada başından yaralandığı için Eksik-Baş anlamlı Kem-Ser’den geldiği rivayet edilir. Thomson bu yorumun yanlışlığına dikkat çekmekte ve bu sözcüğün İrani dillerde “Lider“, “Gönüllü Lider“ gibi anlamlara geldiğini söylemektedir. Kamsarakan Evi, bu evden gelen son Ermenistan kıralı Arşak III’ün (380-389) adından ötürü çok sonraları Arşakuniler diye bilinmiştir. Kamsarakan Evi’nin bazı ünlü bireyleri şunlardı: Peroz-Amat, Kamsar, Kamsar’ın oğulları Arşavir Kamsarakan ve Nerseh Kamsarakan (St. Nerseh), Arşavir’in oğlu Spandarat Kamsarakan (Spandarat, kurbancı veya kurbanlık demektir), Spandarat’ın oğulları Şarvaş ve Gazovon Kamsarakan ve Gazovon’un oğlu Hrahat Kamsarakan.
PAP (369/374-374/380) Babası, Şapur II tarafından kör edilmişti. Kendisi de Şapur II tarafından öldürüldü. Khorenatsi’nin anlatımına göre Pap’ın döneminde Daranali (Taranali, modern Divriği) geçitlerinde Süryani gruplarla çarpışmalar olur. Bu çarpışmalar Ermenistan’ın ikiye bölündüğ 387‘lerde tekrarlanır.
ARŞAK III (ARSACES III, ARTAŞES, 380-389) Arşak III, Manuel Mamakan’ın kızı ile evliydi (Bk. Faustos). Onu tahta çıkaran Manuel Mamakan’dı. 377/8-386 tarihleri arasında ülkenin fiili egemeni gerçekte Manuel Mamakan’dır. Dersim’in Khalmem-Khalferat kardeşlere ilişkin rivayetlerinde Arşak III ve Manuel Mamakan arasındaki akrabalık ve ittifakın izleri mutlaka vardır. Arşak III’ün ordu kumandanı bazı kaynaklara göre arkadaşı Samuel Mamakan’dı. Samuel, Vahan Mamakan’ın oğluydu. Arşak III zamanında Ermenistan Roma/Bizans ve Sasaniler arasında ikiye bölündü (387). Büyük bölümü Sasaniler’in, küçük parçası Bizans‘ın elinde kaldı. İki parçayı ayıran sınır Kars ile Tayk arasındaki Vanand eyaletinden geçiyordu. Bu bölünme sırasında Arşak III, Akilisene’ye sığınır ve burada (Bizans parçasında) yönetir.Hristiyanlık ülkeye girip dinsel bölünmelere neden olunca, ülkenin iki parçası arasında gidiş-gelişler, büyük göçler yaşanmıştır. Hiristiyanlığı benimseyen prensler ve halk Hiristiyan Bizans’ın kontrolü altındaki parçayı tercih edip buraya taşınırken, eski dine bağlı kalanlar Sasani parçasını tercih etmiş, burada yoğunlaşmışlardır. Ermenistan’ın Batı kesimini oluşturan Bizans parçasının çekirdeği kabaca modern Dersim’di. Ülkenin yaklaşık olarak bugünkü Dersim ve yakın çevresine tekabül eden Roma/Bizans parçasının son kıralı Arşak III’tü. Arşak III’ün soyu Arşakunikler (Arsarunikler) diye bilindi. Kamsarakan evinden gelme Arşak III’ü takiben Ermenistan’ın Bizans/Roma tarafından ilhak edilen parçası bu devletin yönetsel yapısına entegre edilerek Roma valilerince yönetilmeye başlanır. Bizans imparatoru Justinian zamanında Sasani Şahı Kesri ile görüşenlerin soyundan olduklarını söyledikleri Arsaces (Arşak), işte bu Arşak III’dür.
VALARŞAK (380-386), HÜSREV III (386-392), VRAMŞAPUH (392-414) VE ARTAŞES IV (423-428) Bu dört isim Ermenistan’ın Sasani parçasının Arsaki/Part-soylu kırallarıdır.Bunlardan sonuncusu Ermenistan tahtına Sasani şahı ünlü Behram Gor tarafından atanmıştır. Ermenistan’ın Bizans/Roma parçasının son kıralı Arşak III (380-389), Sasani parçasının son kıralı ise bu Artaşes oldu. Bu tarihten sonra her iki parça da Bizans ve Sasani valilerince yönetildiler. Ermenistan’da doğrudan veya gerçek Sasani yönetimi Arsaki (Eşkani) monarşisi çizgisinin tasfiye edildiği 427/8‘den sonra başladı. 442-451 tarihleri arasında Sasaniler’in Ermenistan valisi Alan ya da Gil kökenli sanılan Sisakan evinden (Siunia, Alu Evi) Vasak I’di.
M.Ö. 247‘deki isyanla başlayan Part tarihi yaklaşık 500 yıl sonra M.S. 224‘te Sasani isyanıyla son buldu. Bu sırada İran’da yönetimi kaybeden Partlar, özellikle Ermenistan’da tutundular. Ermenistan, Partlar’ın Sasaniler’e karşı neredeyse tek ve en uzun süreli direniş üssü oldu. Partlar’ı devirip Sasani devletini kuran isyanın başını Ardaşir adında biri çeker. O da ceddi Sasan gibi Magiler sınıfına, yani rahipler partisine mensuptu. Çıkış yeri ve ilk başkenti Fars’taki Stakhr kenti olan Sasani imparatorluğu, sonraları Elam’daki Susa’dan, bazen Hamedan’dan ve bir dönem de Irak’ta modern Anbar kenti civarındaki eski Part başkenti Ctesiphon’dan (El Madain, Mahoze) yönetildi. Fanatik Zerdüştçü olan Sasani şahlarından dördü eski İran süper tanrısı Ahura Mazda adının Farsça şekliyle Hürmüz, bazısı Yazdgerd, birkaçı da Şapur (Şah-Puhar, Şah-Oğlu) diye bilinirlerdi. Sasaniler de ilkin Roma, ardından Bizans ile karşıkarşıya geldiler. Sasani şahlarından Behram II, Dersim geleneğinin “Khal Ferat Oğulları“ dediği Ermenistan’ın Part-asıllı yöneticilerini etkisizleştirmek için uğraştı. Ermenistan tahtına Narses’i oturttu. 293 yılında Sasani tahtında gördüğümüz Narses (Nerseh), Ermenistan’ın Roma yanlısı kıralı Tiridates’i devirdi. Ermenistan’da Hrisiyanlığın resmi din olarak benimsenmesi Nerseh döneminin sonlarına rastlar (301). Bu tercih “Khal Ferat“ yönetimini 312 yılında Hiristiyanlığı devlet dini haline getiren Roma imparatorluğu ile dinsel-siyasal alanda sıkı bir ittifaka yöneltirken, devlet dini Zerdüştlük olan Sasaniler’le çatışma içine soktu. 387/8’de Ermenistan Roma ve Sasani devletleri arasında ikiye bölündü. Bu bölünmede Hristiyanlık tercihi, yani dinsel ayrılık belirleyici rol oynadı. İlk kez Sasani şahı Behram V zamanında (Behram Gor/Jur, 420-438) Hiristiyanlar’a ibadet özgürlüğü tanındı. Böylece Sasani imparatorluğundaki Hiristiyanlar Batı kiliselerinden koparak otonom bir İran kilisesi oluşturdular. Sasani devletinde kilise örgütlenmesi işte bu sıralarda, yani 5‘inci yüzylda başlamıştı.
420‘lerde Part (Khal Ferat) asıllı Artaşes’i Ermenistan kıralı olarak atayan Behram Gor, 428‘de onun yerine bir Sasani valisini yerleştirir. Bu uygulama başında St. Sahak’ın bulunduğu Ermenistan klerjisi ve halkı arasında huzursuzluk yaratır. Biriken hoşnutsuzluklar Behram Gor’un oğlu Yazdgerd II zamanında isyana dönüşür (438-457).Sasan Evi’ne karşı ortaya çıkan bu isyanın başını Desim geleneğinde “Khal Mem Oğulları“ diye referans verilen Mamakanlar’dan Vardan çeker (M.S. 450/451). Ermenistan’da Mamakan yönetiminin kurucusu bu isyanda yaşamını yitirip Ermenistan kilisesinin azizleri arasına katılan St. Vardan Mamakan’dır.
ERMENİSTAN’IN MAMAKAN YÖNETİCİLERİ (450/451-750) Ermenice kaynaklarda Mamikonianlar olarak anılanların Dersim geleneğindeki Khal Mem Oğulları (Domanê Khal Memi) olduklarını düşünüyorum. Ermenistan’ın Roma parçasının son kıralı Arsak III, Manuel Mamakan’ın kızı ile evliydi. Onu tahta çıkaran Mamakanlar olmuştu. Arsak III’ün yönetimi bu evlilikte ifadesini bulan Part-Mamakan (Khal Ferat-Khal Mem)ittifakına dayanıyordu. Ermenistan’daki Part yönetimi (Khal Ferat hanedanlığı) son bulduktan bir zaman sonra bu boşluğun Mamakanlar (Khal Mem Hanedanlığı) tarafından doldurulduğunu söyleyebiliriz. Başlangıçta bir prenslik olan bu hanedanlık daha sonra kırallık statüsü kazanır. Bu hanedanlığın kurucusunun 450/451 yılında Sasanilere karşı patlak veren ünlü isyanın önderi Vardan Mamakan (Ermenice’de Vardan Mamikonian) olduğu söylenebilir. Ona Vardan prensliği demek de mümkündür. Vardan, Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory’nin soyundan gelen Ermenistan Yüksek Rahibi Saint Sahak’ın torunuydu.Bu hanedanlığının yöneticilerini şöyle sıralayabiliriz:
VARDAN MAMAKAN (ölm. 450/451)VAHAN MAMAKAN (VASAK, 482-505): Vardan’ın yeğeni. Mamakanlar’ın iki ünlü isyanından biri Vardan’ın (450/451), ikincisi Vahan Mamakan’ın 482 tarihli isyanıdır.VARD MAMAKAN (505/511-514)İKİNCİ VARDAN MAMAKAN (?-?)
VASAK MAMAKAN (?-?)
Kesinti: 518-548 tarihleri arasında Gini evinden MEZEZİUS I GİNİ Sasaniler’in Ermenistan valisi sıfatıyla yönetti. Ermenice’de Gnuni adıyla bilinen ev Dersim’de Giniler olarak bilinenlerdir.
MUŞEL MAMAKAN (?-650)
HEMEZASP MAMAKAN (655/657-658/661)GRİGOR I MAMAKAN (661-684/685)GRİGOR II MAMAKAN (748-750)
Yaklaşık miladın başlarında başlayan Ermenistan’daki Part yönetimi (Khal Ferat hanedanı) kabaca 400 yıl yaşadıktan sonra yerini 300 yıl kadar devam eden Mamakan yönetimine (Khal Mem hanedanına) bırakmıştır. Part-Mamakan (Khal Ferat-Khal Mem) hanedanlıkları bize milattan sonraki ilk 700 yıllık Ermenistan ve Dersim tarihinin bir fotoğrafını vermektedirler. Sasani devleti Arap/İslam istilasında yıkıldı. Araplar, Sasani imparatorluğunu Basra ve Küfe kentlerindeki askeri üslerinden hareketle yıktılar. Araplar ile Sasaniler arasındaki üç büyük muharebe, Kadisiye (636), Bağdat civarındaki Sasani başkenti Ctesiphon (637) ve Nihavand (641/2) kentlerinde yeraldılar. Son Sasani şahı Yazdgerd II‘nin 651 yılında yakalanıp öldürülmesi Sasaniler’in sonu oldu. Bu tarihten sonra Ermenistan’da Arap hakimiyeti kuruldu. Yaklaşık yüz yıl sonra, yani Emeviler döneminin sonlarında, Ermenistan'da üstünlük Mamakanlar'dan Abbasiler'le işbirliği yapan Bagarat (Angle) evine geçti.

Antworten:
DERSİM 38