DERSIM MAMIKIYE

DERSİM 38

ERMENİSTAN TARİHİNDE DERSİM

SEYFİ CENGİZ

Bu yazı son bir hafta içinde Dersim 38 Forumu’nda yayınladığım on kadar makalenin biraraya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Henüz eklemeyi düşündüğüm bölümler vardır. Gündemimin yoğunluğu nedeniyle arta kalan kısımları başka bir fırsatta tamamlayıp eklemeyi tasarlıyorum.
ERMENİSTAN ŞECERESİNDE GELİLERErmenistan tarih geleneğini sözlü versiyondan yazıya ilk geçenler “Primary History“ ve Moses Khorenatsi’dirler. Bu sözlü geleneğin Khorenatsi’deki kaydına göre Ermeniler’in iki isim babası vardır. Bunlardan ilki Hayk adında bir prenstir. Nuh’un oğlu Yafet’in soyundandır. Bundandır ki, Ermenice’de Ermeniler’e Hay (tekil formu Haii, Haik; çoğulu Hayk); Ermenistan’a Hayastan (Hayk) deniliyor. Hay kelimesinin orijini gelenekte böyle açıklanıyor. Anlamı bilinmiyor. Bu kelimeden türetilen “Haykazn“, sık sık “Büyük“ (müthiş, muhteşem) anlamında kullanılıyor. Ermenilerin ikinci ceddi ve isim babası ise sözlü gelenekteki şecereye göre Aram adında biridir. Adlarının Ermeni şekli de ondan gelmedir. M.Ö. 6’ıncı yüzyıldan itibaren Akamen (Behistun yazıtları) ve Grek kaynakları (Heredot vd) onları Ermeni, ülkelerini Ermenistan olarak tanımladığı için kendileri de zamanla bu adı benimsemek zorunda kalmışlardır. Bazı tarihler Haii ve Hayastan sözcüklerinin orijini konusunda farklı görüşlere sahiptir. Kimisi bu adları Hitit yazıtlarında Azzılar’la birlikte anılan Hayasa halkı ile ilişkilendirir.Moses Khorenatsi’nin kayda geçtiği şekliyle “Ermeni ulusunun soyağacı“ şöyledir:Hayk: Yafet soyundan bir prenstir. Sözlü geleneğe göre Babil kıralı Bel (Kronos, Nemrut) zamanında Babil’de yaşamıştır. M.Ö. 2200 civarında Bel’in yönetimine karşı bir isyana önderlik etmiş, bu sırada halkıyla birlikte Babil’den Ararat’a (Ağrı) göçetmiştir. Yerleştiği bu bölgeye O’nun adıyla Hayk denilmiştir. Arameneak, Khor ve Manavaz: Hayk’ın üç oğlu. Khor, Moses Khoretantsi’ye göre Ermenistan’daki Khorkhorunik evinin atasıdır. Toumanoff ise, bu evi Hurrilerle ilşkilendirir. Hurri kalıntıları olduklarını düşünür. Manavaz’ın Baz adında bir oğlu vardır. Hayk’ın soyu oğullarından Aramaneak üstünden yürür. Arameneak: (…)Aramayis: (….)Amasya: Armavir’de yaşayan Amasya’nın Gelam, Parokh ve Tsolak adlarında üç oğlu vardır. Soyu kendisinin halefi Gelam üzerinden yürür. Gelam (Gel): Armavir’de oturmuş ve buradan yönetmiştir. Khorenatsi’nin aktardığı Ermeni geleneğinde Gelam’ın adı Gel olarak da yazılır. O’nun adını taşıyan Gel Dağı’ndan sözedilir. Kafkasya’daki modern Sevan Gölü onun adıyla Gel (Gelarkuni, Gelam) diye bilinmiştir. Garni adındaki kent de Gel (Gelam) tarafından kurulmuş olup başlangıçta Gelami adını taşımıştır. Bu kente sonraları Gelam (Gel)’ın torunu Garnik’in adından hareketle Garni denilmiştir. Ermenistan’daki Varazhuni Evi, bu geleneğe göre adını Gel (Gelam)’in torunu Garnik’in soyundan gelen Varaz’dan almıştır. Varaz, Hrazdan nehri havzasında oturmuştur. Gelam’in Harmay ve Sisak adında iki oğlu vardır. Topraklarının çoğunu bunlardan Sisak’a bırakmıştır. Bu nedenle de ondan miras kalan bu topraklar daha sonraları Sisak’ın adıyla Sisakan (Siunik) adını almıştır. Gel (Gelam)’ın soyu oğlu Harmay’dan yürümüştür. Harmay: Gel’in oğlu ve halefidir. Harmay’ın Aram adında bir oğlu olur.Aram: Moses Khorenatsi’nin Ermenilerin ikinci atası ve Ermeni adının babası dediği kişidir. Bu demektir ki, geleneğe göre Ermeni adı Gel (Gelam)’ın torunundan kalmadır. Aram, Khorenatsi’ye göre, Ninos’tan önceki bir dönemde yönetmiş ve bu dönemdedir ki “tüm yabancı ırklar” ülkeyi onun adıyla Armenia (Armenik), yeni Ermenistan olarak adlandırmışlardır. Aram, Doğu’da Medler, Güney’de Asurlarla savaşmış, Ermenistan’ı savaşlar ve fetihler yoluyla genişletmiştir. Ermeni tarihinin babası olarak tanımlanan Moses Khorenatsi’nin kitabını İngilizce’ye çeviren Thomson’un yorumuna göre, Khorenatsi’de Asur kıralı Ninus’un zaferleri Aram’a maledilmiştir. Bazı Ermeni tarihçileri Ermeni şeceresindeki Aram adını Urartu kırallığının kurucusu ve ilk Urartu kıralı Arame ile ilişkilendirirler (880 - 844 M.Ö). Ara: Aram’dan sonra Ermenistan tahtına oğlu Ara geçmiştir. Ararat (Ağrı) dağının adı geleneğe göre ondan gelmedir. Aram-Ara (Yakışıklı Ara): Bal’ın oğlu Ninos’un (Nemrut) çağdaşı olarak tanıtılır. Ninos’un karısı Semiramis kendisine aşık olmuş, karşılık bulamayınca Ayrarat eyaletine gelip onunla savaşmış, mağlup edip öldürmüştür. Bu tarihten Asur kralı Senekerim’in ölümüne kadar Ermenistan Asur hakimiyetinde kalmıştır. Senekerim öldükten sonra ise bir Ermeni isyanıyla Asur hakimiyetine son verilmiştir. Geleneğe göre bu tarihten sonra ülkenin yönetimi Zareh’in eline geçmiştir. Bazı tarihçilere göre Ermeni şeceresindeki Ara, gerçekte tali bir Urartu tanrısıdır.Ara II: (…)Anushavan Sawsanuer (Saws): (…)Paret: (…)Arbak: (…)Zavan: (…)Parnak: (…)Sur: (…)(kesinti.)Hrant: D. M. Lang’a göre şeceredeki Hrant sözcüğü, Orontid adının Emenice şeklidir.(...)Tigran: (…)Moses Khorenatsi’nin kitabına eklenen Primary History’deki şecere Khorenatsi’deki versiyondan biraz farklıdır. Primary History’deki Ermeni veya Ermenistan şeceresi şöyledir: Yafet,…, Hayk, Aramaneak, Aramayis (Cadmos’un kardeşidir. Armavir’e yerleşir), Amasya, Gelam, Harma, Aram, Yakışıklı Ara,..,Zareh (şeceredeki bu ad Toumanof’a göre Sofene kıralı Zariadris’e referanstır), Armog (Toumanof’a göre Zariadris’in oğlu Armog/Artaşes’e referanstır), Sarhang, Shavash, Parnavaz, Bagarat (Bagarat’ın diğer adı Angel’dır. O’nun oğullarına miras kalan Batı bölgelerine onun adıyla Angeltun denilmiştir. “Barbarlık” evresinde Angel tanrı olarak görülüyordu), Biwrat, Aspat (Bk. a.g.y).Bu şecere ve gelenek hakkında kısa bir yorumda bulunmam gerekir. Khorenatsi’nin kayda geçtiği Ermeni şeceresindeki adlar bence değişik çağlardaki Ermenistan yöneticilerini ve kahramanlarını, ünlü aşiretleri ve evleri temsil ederler. Bu geleneği ve şecereyi değerlendiren Ermeni yazarların şeceredeki diğer adlarla uzunca uğraştıkları halde en önemli yeri işgal eden figürlerden biri olan Gelam/Gel adı üzerinde durmayışları bir zaaftır. Çünkü bugüne kadarki bilgilerimize göre konuşursak sadece efsanede kaldığı anlaşılan Hayk’ın aksine, Gelam ve onunla ilişkili yığınla ad bence tarihsel bir halkaya, tarihin Geliler (Gilanlılar) olarak bildiği halka ve bu halkın Ermenistan tarihindeki yeri ve rolüne referanstır. Ermeni tarihçileri bu olguları görmezden geliyor. Hay adının orijini henüz doyurucu bir açıklamadan yoksundur. Bu geleneğe göre Ermeniler, Babil ve/veya Asurya’dan gelmişlerdir. Gelenekte sözü edilen olay, Senekerim’in oğlu olarak tanıtılan Sanasar’ın önderlik ettiği ayaklanma ve göç olabilir bence.
TARİHİ ERMENİSTAN’DAKİ BAZI EVLER VE HANEDANLIKLAR: MANNALAR, GELİLER, PARTLAR VE DİĞER Adı tarih sahnesinde görüneli beri Ermenistan hep çok-milliyetli, çok-dilli bir coğrafya olmuştur. Bu milliyet veya dillerin bir bölümü Hattiler ve Hurriler çağından kalmaydı. Bir bölümü ise, örneğin Paluni Evi, Mannalar/Mandalar ve Salalar gibi, Hititler çağından beri bilinirlerdi. Mannalar (Mandalar)’ın adı Mandakuniler, Hitit yazıtlarında bunlara komşu gösterilen Salalar’ın adı ise yer yer Slkuniler diye geçer (Bkz. Toumanoff). Ermenistan’daki Mandakuni evi, Toumanoff’a göre, Manna/Manda hanedanlarından gelme bir koloniydi. Slkuniler ise Hitit yazıtlarında geçen Sala halkının uzantılarıydı. Bu yorumlar, benim düşünceme göre, Mamakanlar’ın Ermenistan’da Hititler çağından beri mevcut olduklarına işarettirler. Mandakuni ve Amatuniler’in Manna-Mamakan (Tzan/Sin) grubuyla ilişkili olduklarını düşünüyorum. Bunlar Dersim’e adını veren eski halk tabakasıdır. Geleneğimizin diliyle Khalmem grubudur. Orbeliyanlar da Mamkanların bir koluydu.Burada bahsi edilen evlerin Hitit orijinli değil, Hititler çağından beri adları anılan evler olduklarına dikkat edilmelidir. Tarihi Ermenistan’daki milliyetlerin bir bölümü ise Urartular, Akamenler, Partlar veya Sasaniler çağlarından kalmaydılar.Orontesler (Orontidler) Akamenler zamanından beri bilinirlerdi. Bazı topluluklar ise Arap, Selçuk, Moğol istilaları veya daha sonraki çağlarda görünmüşlerdir.
Moses Khorenatsi, Hübschman, Toumanoff, Adontz, Thomson ve bir dizi diğer kaynaktaki bilgileri birleştirip tasnif edersek tarihi Ermenistan’daki milliyet, aşiret, ev veya prensliklerin bir bölümünün etnik orijinleri aşağıdaki gibi belirir:
Hurri-Urartu Orijinli Evler veya PrensliklerHayk-orijinlilik, Ermeni geleneğinde Urartu soylu (dolayısıyla Hurri) olmayı ifade ediyor veya böyle yorumlanıyor. Aşağıda adları verilen evler/prenslikler bu gruba dahil gösteriliyor. Bunların bir bölümünün Urartu saray evinden oldukları öne sürülür: Orduni: Urartu saray evinden oldukları söyleniyor. Orduni prensliği modern Pasin’e tekabül ediyordu.Rshtuniler: Urartu saray evinden sayılırlar. Urartu kıralı Rusa ile bağlantıları kurulur. ApahunikManavazeanBznunikKhorkhoruni: Van Gölü Kuzey-batısında oturdular. Kendi aile ünvanları ile Malxazlar/Malkhazlar diye de bilindiler. Varazhnuni: Bunlar gerçekte Angle/Orontes orijinli idiler. Cadmos Evi: Şecerede Ermeni mitolojisindeki erken ve efsanevi Haykidler’den görülürler. Vahuniler: Bunlar gelenekte Hayk-orijinli gösterilirler. Toumanoff’a göre bu geleneğe rağmen gerçekte Orontes/Orontid orijinli olabilirler. Aravenler ve Zarehavanlar: Gelenekte Hayk orijinli gösterilirler. Toumanoff’a göre Vahuniler’in yanısıra bu iki ev de gerçekte Orontid/Orontes orijinlidirler. Aynı yazara göre bu iki ev ya da prenslik Artsruniler’in alt-kolları idiler.
Med OrijinlilerKhorenatsi’ye göre Muratsean’e verilen prensliğin topraklarında yaşayanlar Azdan-akan soyu idi. Buna gore Muratsean/Marats’ik prensliği Med orijinli olmalıdır. Khorenatsi’de Azdanakan soyu Medler’a karşılık düşer gibidir.
Angle (Gel?)-Orontes OrijinlilerOrontes, Sofene (Ermenice’de Tsopk), Artaşes, Bagarat, Varazhnuni, Artsruni, Gnuni/Gini ve Arzanene prenslikleri bu gruba girerler. Bunların veya bir bölmünün Asur orijinli oldukları tezi de vardır. Khorenatsi’nin aktardığı geleneğe gore tarihi Ermenistan’daki Sisak/Sisakan (Alu), Aran, Uti, Gardman, Tsowdek ve Gargar evleri de bu gruba aittirler.
Part OrijinlilerKamsarakan evi ve muhtelif kolları bu gruptandır. Kamsarakanlar'ın aile ünvanı Spandarat idi. Spanduni adının burdan gelebileceği düşünülüyor. Abel, Gabal, Dziunakan, Spanduni ve Havuni evleri Kamasarakanlar kolları idiler. Benim düşünceme gore Dersim’in eski halk tabakasının Khal Feratlar bölümü bu gruba girer.
Diğer Gruplar MoschilerSaspirlerAramilerGoltnetsiKadmosGugark (Gürcistan)Mokats’iKorduats’i: Modern KürtlerAndzevatsik (Zawazan): Modern Zazalarla ilişkili olmalılar.
Tarihi Ermenistan’da orijini tartışmalı topluluklar, evler veya prenslikler de vardı.
Adontz’a göre Ermenistan’daki ana etnik gruplar şunlardı:HurrilerMamakanlarMardlarBagratlar (Aspetler) Terler.Yukarıdaki bilgileri kendi alanlarında otorite sayılan isimlere dayanarak çıkardım ve ilgili yerlere kendi yorumlarımı ekledim.


ERMENİSTAN TARİHİNDEN KESİTLERUrartu toprakları ilkin bu krallığı yıkan Medler’in kontrolüne, daha sonra da Medleri deviren Akamenler’in eline geçti. Eski Urartu topraklarının bir bölümünün Ermenistan olarak adlandırılması Akamenler’in hakimiyeti zamanına rastlar. Akamenler (Eski Farslar), İskender’in Makedonları tarafından devrildiler. Böylece ülke Makedonlar’ın yönetimine girdi.Makedonyalı Büyük İskender M.Ö. 323‘te ölünce, geride bıraktığı impratorluk onun dört generali arasında otuz yıldan çok süren iç savaşları takiben dörde bölündü.Pontus ve Kapadokya krallıkları bu iç savaşların sunduğu elverişli ortamda oluştular. Bu krallıkların ikisi de soylarını Yedi İranlılar‘a (Yedi İranlı Ev’den birine) dayandırıyorlardı. İkisi de birer İrani monarşiydi. Kırmanciye, Pontus ve Kapadokya bölgeleri Med istilasından Roma işgaline dek İrani karakterlerini büyük ölçüde korudular. Bunlara biraz daha geç ortaya çıkan ve orijinlerini Darius ile Makedonlar’a dayandırıp ikili bir şecereleri olduğunu söyleyen yarı-İrani Kommagene krallığı da eklenmelidir (M.Ö. 163-M.S. 72).Akamenler döneminin Yedi İran Evi hakkında özet bir bilgi yararlı olacaktır. Bunların adları ve kimlikleri kendi orijinlerini bu yedi evden birine dayandıran Ermenistan, Kapadokya, Pontus ve Kommagene yöneticilerini tanımak bakımından önemlidir.Yedi İranlı, yedi önde gelen İran soylusudur. Bu yedi kişi, M.Ö. 6‘ıncı yüzyılda İran’ın önde gelen yedi evini temsil ederler. M.Ö. 522/521‘de düzenledikleri bir saray darbesiyle Kurus evinin yönetimine son verenler bu evleri temsil eden yedilerdi. Bu komployu bir Magi/Med katliamı izledi. Darius’u tahta çıkarıp Akamenler dönemini başlatan olay gerçekte yedilerin ittifakı ve ittifak halinde düzenledikleri bu darbedir.Yedi önde gelen İran soylusunun adları Behistun yazıtında ve Heredot’ta verilmektedir. Akamen imparatorluğunda yönetici zümre bunlara mensuptu. Darius’un yerine geçen ve Yunanistan seferi yapan Xerxes ordusunun general ve amiralleri de bu evlere mensuptu. Heredot Yedi İranlının adlarını şöyle verir (Bu yedi isim yedi aşireti veya etnik grubu temsil eder):Otanes: (Behstun yazitinda Utana). Pharnaspes’in oğlu. Bir Med/Magi ve Yediler’in başı. Hareketi o başlattı. AspathinesGobryas (Beh.: Gaubaruva): Xerxes ordusunda general. Mardoinusa adında bir oğlu vardır.IntafrenesMegabyzus , Megabazus (Beh. Tahminen Bagabukhsa): Xerxes ordusunda general.Hydarnes (Beh. Tahminen Ardumanis): Akamenler peryodunda Ermenistan’ı yöneten Orontidler Strabo’nun kaydına göre bu evden gelmeydi. Fedinand Justi, İranisches Namenbuch’ta Hydarniler’in şeceresini verir. Buna göre Orontid hanedanlığının ilk kıralı olarak bilinen Orontes I’den önceki dönemde birbirini izleyen ve aynı adı taşıyan Hydarni adında iki adet Ermenistan satrapının yönetim dönemi vardır. Bunlar Heredot’un adlarını verdiği ikisi de Hydarnes adı taşıyan baba-oğul olabilirler. Darius (Beh. Darius): Hystaspes’in oğlu. Bu komplo ile tahta çıktı. İktidarın Akamenlere geçişi böyle başladı.Darius’un Behistun yazıtında yedilerin adları şöyle verilir:VindapanaUtana GaubaruvaVidarnaBagabukhsaArdumanisDariusOrijinlerini Yedi İranlı evden birine bağlayan Orontes, Pontus, Kapadokya ve Kommagene gibi krallıkların varlığı, Medler ve Akamenler çağında bölgedeki İranileşmenin derinliğine ve çapına işaret ederler. Bu İranileşme süreci Partlar ve Sasanilerle devam etti.Makedonlar sonrasında Ermenistan sırasıyla Roma, Part, Bizans (Yunan) ve Sasaniler’in yönetimine tanık oldu. Bu tarihten sonrası Sasaniler’i yıkan Arap/İslam peryodu olup ortaçağ tarihi kapsamına girer. Kendi tarih çalışmamda ayrıntılı olarak işlediğim bu döneme girmeyeceğim. Özetle Urartular dönemini dışarda tutar, yani Ermenistan adının tarih sahnesinde göründüğü anı başlangıç alırsak, Ermenistan’ın antikçağ tarihi üç döneme bölünebilir:1) Orontesler ve Orontes orijinli hanedanlıklar dönemi (M.Ö. 401/400?- M.Ö. 1)2) Kamsarakanlar veya Arşakuniler diye bilinen Ermenistan Partlar’ı dönemi (M.S. 54-428)3) Sasaniler dönemi (M.S. 224-651).
ERMENİSTAN’DA ORONTESLER VE ORONTES ORİJİNLİ HANEDANLIKLARBirkaç noktaya dikkat çekerek başlamak istiyorum:Birincisi, eski Urartu topraklarının bir bölümünün Ermenistan olarak adlandırılması kayıtlara göre Akamenler’in hakimiyeti zamanına rastlar. İkincisi, Ermenistan ve/veya Kırmanciye’nin bilinebilen ilk yöneticileri Orontesler (Orontidler) adıyla bilinen bir evdir. Akamenler altında Ermenistan’ı bu adı taşıyan İranlı bir aşiret ya da ev yönetir. Üçüncüsü, çok orijinli olduklarını düşündüğüm Ermeniler’i Ermenistan halk gruplarından sadece biriyle ilişkilendirmek gerekirse, benim ilk aklıma gelenler Urartular’dan çok Orontesler, özellikle Artaşesler’dir. Nitekim daha yansız ve ciddi tarihçilerin bir kısmı Orontesleri, bir bölümü de Artaşesleri ilk Ermeni/Ermenistan monarşisi olarak kabul ederler. Antik Ermeni tarihini Orontes hanedanlığı veya Artaşesler ile başlatırlar. Kısacası ya Orontes ya da Artaşes eksenli bir Ermeni tarihi anlatırlar. Orontes evi, Ermenistan hanedanlıkları içinde en devamlılık gösterenidir. Adı ilk kez Akamenler altında duyulur. Makedonlar dönemi ve sonraki çağlar boyunca bir şekilde yaşadığı kayıtlıdır. Kanıtları yoksa da başlangıcının Med istilası kadar gerilere dayanması olasıdır.Orontes, bu adın Yunanca formudur. Orontes adı Pehlevice’de Arvand, Ermenice’de Erwan (Arawan) veya Hrant gibi kılıklara bürünür. Bu sözcüğün Avesta dilinden gelme İrani bir ad olup, “ulu“, “yüce“, “kahraman“ gibi anlamlara geldiği belirtilmektedir. Ermeni adının orijini belki de bu sözcüktür.Ermenistan’da Orontesler diye bilinenler önde gelen Yedi büyük İranlı evden biri olan Hydarnesler’e mensuptu. Başka deyişle İran orijinli, İrani bir hanedanlıktı. Tüm Orontesler‘in ortak geleneği güneş tanrısı Angle’ın soyundan geldikleriydi. Angle, Ermenistan’da İran dini Zerdüştlüğün hakim olduğu döneme ait tanrı veya kültlerden biriydi. Onun adı Eğil ve bence Gel şekinde de okunmaktadır.Orontesler’in Angle (Gel) soylu oldukları geleneği pagan döneme, yani Ermenistan’ın Zerdüşt olduğu peryoda aittir. Ermenistan’da sözlü geleneğin kayda geçirilmesi ise Ermenistan’ın eski dini Zerdüştlüğü bırakıp Hiristiyanlığı benimsedikten sonra başlar. Böylece bu kayıtlar sırasında pagan döneme ait orijinal gelenekler ülkenin yeni dini olan Hiristiyanlığın bakış açısına uyumlu hale sokulmak üzere değiştirilir, hayli revize edilir.Haydarnesler‘in (Hydarnesler, Oronteslerin) orijinde Gilani olduklarını tahmin ediyorum.
İLK ORONTES HANEDANLIĞI (M.Ö.401/400?-M.Ö.200)Bu hanedanlık hakkında ana kaynak Commagene kralı Antiochus I’in Nemrut Dağı’ndaki yazıtıdır. Xenophon’un Anabasis ve The Cyropaedia adlı kitaplarında, Moses Khorenatsi ve Strabo’da da bu hanedanlıkla ilgili bilgiler vardır. En az M.Ö. 401/400‘den beri Ermenistanı bu ev yönetti. Xenophon’un onbinlerinin geri çekilişi sırasında Ermenistan kralı bu eve mensup Orontes adlı biridir (Orontes I):ORONTES I (M.Ö.401/400?-344). Onu ORONTES II izler (344-331 M.Ö).Akamenler çağı M.Ö. 334/331 Arbela (Erbil) savaşı ile kapandı ve Makedonlar çağı başladı.Makedonlar dönemi ve sonrasında da bu evin yönetimi sürdü.Makedonlar çağının Orontes satrapları/kralları şunlardır:MİTHRANES (331-317 M.Ö): Orontes II’nin oğludur, İskender tarafından atandı.ORONTES III (317-260 M.Ö)SAMUS (260-?)ARSAMES (260-228)XERXES (228-212)ABDİSSAMES (212-?)ORONTES IV (212-200): Makedonlar’dan Antiochus III’ün teşviki ve desteğiyle kendi kardeşi Xerxes’in torunu Artok/Artaşes tarafından devrildi. Orontes V olarak da bilindiği sanılan Artaşes, Zariadris’in oğludur.
ORONTES ORİJİNLİ SOFENE VE ARTAŞES HANEDANLIKLARI Orontes kırallığının son yöneticisi Orontes IV’dür.Orontes IV’ün oğlu Prolomaeus, M.Ö. 163‘te Kommagene evi ve krallığının kurucusu olurken, yeğeni Zariadris/Zareh M.Ö. 190‘da Sophene krallığını kurdu. Artaşes hanedanlığı ise (M.Ö. 200- M.Ö.1), Zariadris’in oğlu Artaşes (Artok) tarafından kurulmuştur.Kısacası, Sophene, Artaşes ve Kommagene hanedanlıklarının üçü de Orontes orijinliydi, onlardan çıkmaydı.Kommagene kırallığını şimdilik dışarda tutarsak, M.Ö. 200/190 dolaylarında Kırmanciye her ikisi de Antiochus III‘ün satrapları olan Zareh ve Artaşes tarafından ikiye bölünmüştür. Antiochus devrilince bu baba-oğul güçlenmekte olan Romalılar’a yanaşarak bağımsız krallar haline geldiler.Böylece bölgede hakimiyetin Makedonlar’dan Romalılar’a geçtiği bir tarihsel konakta Ermenistan’da Sophene (sonraları Tsophk, Supa, Sufnaye) ve Artaşes (Artanes, Artok, Artaxias, Artaxiad) hanedanlıkları oluştular. Kimisi Zareh’in kurduğu Sophene ve özellikle onun oğlu Artaşes tarafından kurulan Artaşes hanedanlığını, yani özellikle Artaşesleri ilk gerçek Ermeni monarşisi olarak görür. Onu Gerçekten Ermeni ilk monarşi olarak tanımlar. Tekrarlamakta yarar var: Bazı tarihçiler Orontesleri değil, Artaşes hanedanlığını ilk ve asıl Ermeni hanedanlığı/monarşisi olarak değerlendirir ki, bu da üstünde durulması gereken bir noktadır. Artaşesler, bazı kaynaklarda Orontes orijinli, bazılarında onlarla ilişkili/akraba gibi görülürler. Bu ilişkinin ya da akrabalığın tam olarak ne olduğu konusunda bir bulanıklık vardır. Yani Orontesler’in başka, Ermeniler’in başka olmaları olasıdır. Ermeniler gerçekte Artaşesler olabilir.Aşağıda Sofene ve Artaşes hanedanlıkları hakkında bir özet veriyorum.
SOFENE KIRALLIĞI (M.Ö. 200 – M.Ö. 95?)Sofene (Sophene), bağımsız ve küçük bir Batı Ermenistan krallığıydı (200-95 M.Ö). Dördüncü Ermenistan’da oluşturuldu. Ermenice’de Tsopkh diye bilinir. Küçük Ermenistan (Little Armenia, Armenia Minor) olarak da adlandırılır. Araplar döneminde Küçük Ermenistan adı tamamen başka bir bölge için kullanılmıştır. Merkezi Tiflis olan Gürcistan’a Arminiya el-Suğra denmiştir. Moses Khorenatsi Sofene’ye Küçük Ermenistan anlamında Pokr-Haik demektedir. Burası Fırat Nehri ile Kızılırmak’ın kaynakları arasındaki topraklardan oluşuyordu. Kabaca Dersim-Elazığ bölgesinde kuruluydu. Makedonlar çağında burayı Zariadris, Büyük Ermenistan’ı ise Artaşes yönetmiştir.Az evvel işaret ettiğim gibi, bu krallık Ermenistan Orontesleri‘nden çıkmadır. Yöneticileri Oronteslerle ilişkilidir, onlarla akraba bir evdir. Sofene (Tsopkh) krallığının yöneticileri şunlardır:
ZAREH (ZARİADRİS, 200-190)Orontes IV’ün yeğeni, yani onun kardeşi Xerxes’in oğludur. Sophene krallığının kurucusu ve ilk kralıdır. Ermenistan Orontesleri‘nden gelmedir. Zareh’i Sophene satrapı olarak atayan Orontes yönetimini yıkan Makedonyalı Antiochus III’dür.
ARTAŞES (ARTAŞAT, ARTOK; 190?-95?)Zareh’ten sonra yerine oğlu Artaşes (Artok) geçer. İlkin Küçük Ermenistan (Sofene), sonra Büyük Ermenistan satraplığı yapar. Orontes IV’ün onun tarafından devrildiği kayddedilir. Kendisi de M.Ö. 95‘te Büyük Ermenistan (Doğu Ermenistan, Asıl Ermenistan) kıralı Tigran II tarafından devrilmiştir.Böylece bu tarihe kadar bağımsız olan Sofene krallığı Tigran II tarafından ilhak edilmiştir.Yukarı Fırat’ın doğusuna düşen Büyük Ermenistan, Ermenistan’ın merkezi/çekirdek ve en büyük parçasıydı. Van Gölü çevresi, Aras (Araxes) vadisi, Sevan Gölü bölgesi, Karabağ, hatta Gürcistan bu parçaya dahillerdi.
SOHAEMUS Roma generali Pompey Sofene’yi Tigran’dan aldı. Roma imparatoru Nero döneminde Sofene ayrı bir krallığa dönüştürülüp Sohaemus’a verildi.
ARTAŞES KIRALLIĞI (M.Ö. 200-M.Ö.1)Orontes orijinli Artaşes hanedanlığı (M.Ö. 200-M.Ö.1), Oronteslerden sonraki en büyük Ermenistan monarşisiydi. Bu hanedanlığın en ünlü yöneticisi Büyük Tigran (İkinci Tigran)‘dı.İlk kez onun zamanındadır ki, Ermenistan’daki tüm prenslikler zor yoluyla birleştirilir. Böylece başka toprakların fethi ve ilhakıyla bir Ermenistan imparatorluğu oluşur.Urartu sonrasında bu bölge aslında sadece bir kez, M.Ö. 1‘inci yüzyılda Büyük Tigran zamanında tek bir yönetim altında birleştirilebilir. Eski Fars ve Yunan kaynaklarında “Ermenistan“ adıyla anılan toprakların yönetsel/politik birliği Urartu sonrasında ilk kez bu sırada birleşik bir kırallık aracılığıyla kurulabilir. “Ermenistan“ adı da gerçekte daha çok bu tarihten itibaren coğrafi bir ad olarak geniş kabul görmeye başlar; kavram olarak içerik ve anlam kazanır.Ama Tigran sonrası çağlarda “Ermenistan“ adı politik koşullara, değişen dengelere ve denklemlere giderek daha çok aykırılık içine düşer. Buna rağmen bu ad Tigran döneminin terminolojisi olarak sonraki asırlarda da korunur.Tigran zamanında politik bir önem kazanan Ermenistan sonraki asırlarda birbirini izleyen etrafındaki daha güçlü ve büyük komşuları tarafından sık sık müdahale edilen, sınırları durmadan değiştirilen bir tampon devlet konumuna düşer. Urartular ve İkinci Tigran dönemleri hariç, kendi coğrafyasında hiç bir zaman lider veya öncü bir rol oynayamaz. Böylece Tigran döneminin sonraki çağlarda fiilen geçersizleşen “Ermenistan“ hudutları, yani imparatorluk hali, bir Büyük Ermenistan rüyasına dönüşür. Artaşes hanedanlığının kimi satrap/vali, kimi kral ünvanı taşıyan bazı yöneticileri şunlardı:
ARTAŞES (ARTAXİAD I, 200/190? – 95?)Artaşes, bu hanedanlığın kurucusu, aynı zamanda isim babası olarak görünüyor. Sofene kıralı Zareh’in oğlu olduğu, dolayısıyla Orontesler‘den geldiği sanılıyor. Onun adı değişik kaynaklarda Artaşes, Artanes, Artaxias, Armog, Artok, Artaşat, Mehruzan veya Mithrobuzanes gibi farklı şekiller altında görünür. Artaxias adı Persçe‘de Artaxerxes, Ermenice’de Artaşes olarak söylenir. Artaxias şekli Yunanca formudur. Başlangıçta Makedon (Selevkos) kralı Antiochus’un bir generali ve valisiydi. Ama Antiochus III’ün Romalılara yenildiği M.Ö. 190‘dan sonra Roma imparatorluğuna bağlanıp kral ünvanıyla yönetti. Başkenti Aras vadisinde kendisinin kurduğu Artaşat kentiydi. M.Ö. 95‘te Doğu Ermenistan (Büyük Ermenistan) kralı Tigran II tarafından devrildi.
ARTAVASDES (M.Ö. 110)Ermenistan’da Partlar’ın ilk göründüğü ve ülkenin Part nüfuz alanına girmeye başladığı sıralarda, M.Ö. 110 yılı dolaylarında yönetiyordu.
TİGRAN II (BÜYÜK TİGRAN, M.Ö. 94/95-66/69?)Ermenistan ve çevresinde Makedonlar’ın yerini M.Ö. 69/66 tarihleri dolayında Romalılar aldı. Büyük Tigran, Roma Generali Pompey tarafından devrildi.Ermenistan tarihinde Tigran adında birkaç yönetici var. Bunlar aynı adı taşıdıkları için zaman zaman birbiriyle karıştırılmaktadır. Birinci Tigran, Akamen Cyrus’un çağdaşı ve müttefikidir. Xenophon’da Hydarnes Evi’nden Orontes (Eruand)’in oğlu olarak kayddedilir. Orontesler Hydarnes/Hydarni soylu olduklarına göre Ermenistan şeceresindeki Hayk adının, bu eve referans olması mümkündür. Ola ki, Arman veya Ermenistan adları da onlarla ilişkilidir. Bu adlar yaklaşık aynı sıralarda görünürler.J. Shil’in aktardığı bir geleneğe göre Birinci Tigran M.Ö. 2200‘de Babil’den göçedip gelerek Ermenistan krallığını kuran Hayk (Haig)’ın soyundandır.Moses Khorenatsi, kendisinin aktardığı Ermenistan şeceresinde bu Birinci Tigran’ı Medler’in son Ermenistan satrapı olarak gösterir. Ünlü Med kıralı Azdahak’ı onun devirdiğini ve öldürdüğünü, bu savaşta Asuryalı Senekerim’in oğulları Sanasar ve Adramelek’in de Tigranla birlikte savaştıklarını yazar. Yani İran destanında Feridun ve/veya Kawa’ya atfedilen rolü Moses Khorenatsi Ermeni Tigran’a atfeder. Bu arada Azdahak’ın karısının Tigran’ın bacısı olduğunu ileri sürer ki, bu taktirde Tigran‘ı Med Harpagus‘la da kıyaslamak gerekebilir. Artsruniler’in tarihini yazan Thomas Artsruni, kendisinin aktardığı bir şecerede genelde Senekerim’in oğlu olarak sözüedilen Adramelek’i Ermenistan kralı Tigran’ın oğlu gibi gösterir. Ayrıca Sanasar’ın soyundan Akamen kıralı ile aynı adı taşıyan Cyrus diye birini anar. Med Azdahak’a karşı savaşı Tigran ve Sanasar’ın komuta ettiklerini söyler. Bu ikilinin Cyrus’la görüşüp ittifak ettiklerine değinir. Tigran, Sanasar (Sanasan, Sasan?), Adrammelek, Cyrus, Azdahak adlarını biraraya getirip buluşturan bu gelenek Ermeni ve Zazalar‘ın orijinleri bakımından önemli olabilir. Khorenatsi’nin anlatımında Birinci Tigran sık sık sonraki bir Tigran’la karıştırılır.Birinci Tigran’ı Akamen Cyrus, ikincisini (M.Ö. 95-55 M.Ö) ise Ermenistan’ı istila eden Part kralı Mithridates II (123-87 M.Ö) esir edip kendilerine bağımlı kılmışlardır. Hem Xenophon’da Akamen Cyrus ile Med Azdahak’ın çağdaşı olarak adı geçen Birinci Tigran hem de İkinci Tigran Orontes orijinlidirler. İkinci Tigran’ın yine Tigran adını taşıyan bir oğlu vardır. M.Ö. 66 dolayında bu Tigran’ın babasına karşı başarısız kalan bir iki isyan girişiminden sözedilir. Artaşes kıralı İkinci Tigran, “Büyük“ ünvanlıdır. Artaşes I’in soyundan gelmedir. Artaşes hanedanlığının en ünlü, en büyük yöneticisidir. Part krallarının sarayında bir süre rehin tutuldu. Sonra onların desteği ve izniyle geri dönüp Ermenistan’da tahta oturdu. 70 vadiyi Partlara bıraktı. Bazı yazarlara göre bu 70 vadı Atropatene/Azerbaycan çevresinde idiler. Sonraları tüm bu vadileri geri aldığı söylenir. Ermeni monarşisi zirvesine onun döneminde ulaştı. Dersim-Elazığ ve çevresini içeren Sofene krallığını ilhak etti. Bu demektir ki bu bölge Tigran II döneminde Artaşes hanedanlığına dahildi (daha önce ise Zareh’in yönettiği Sofene krallığına). Pontus kralı Mihridat’ın kızı ile evlendi ve onunla ittifak kurdu. Kapadokya, Kommagene ve Yukarı Fırat çevresinde Ermenistan’a komşu toprakları zaptetti. Ninus ve Erbil çevresinde Partlar‘ın kontrolündeki bazı toprakları da zaptetti. Gordya(ean)’nı ve Azerbaycan (Atropatene)‘nı kendisine bağladı. Nisibis’de yönetimi kardeşi Guras (Ghor)‘a bıraktı. Suriye ve Fenike’ye sarktı. Bu geniş toprakları gücünün zirvesinde iken kurduğu Tigranokerta’dan yönetti. Bu kenti Nisibis veya Meyyafarkin civarında gösterenler olduğu gibi, Siirt ya da Amida/Diyarbakır kentlerinden biri olduğunu düşünenler de vardır.Özcesi, İkinci Tigran zamanında büyük bir Ermenistan imparatorluğu oluştu ve bu ülke ilk kez bu sırada, M.Ö. 83-69 tarihleri arasında, bir dünya gücüne dönüştü. Dicle, Fırat ve Aras kaynakları ve Dersim de İkinci Tigran’ın kurduğu bu imparatorluğa dahillerdi gibi. Tigran’ın ordusunda okçu sınıfını Mardlar oluşturuyordu. Yaptığı fetihler yüzünden Roma imparatorluğu ile karşı karşıya geldi. M.Ö. 69 yılında Pompey’in veya Lucullus’un kumandasındaki Roma ordusu tarafından yenilgiye uğratıldı. Başkenti Tigranokerta ele geçirildi. Toumanoff’a göre Mamakanlar’ın bilinen en ünlü üyesi M.Ö. 69‘da Romalılara karşı Tigranokerta savaşına katılmış olan Mancaeus olabilir. Bu tarihten sonra Tigran Roma senatosunun bir vasalı/valisi haline geldi. Romalıların Ermenistan işgali M.Ö. 66‘da tamamlandı. Bundan itibaren Ermenistan Roma ile Partiya arasında tampon bir devlete dönüştü.Artaşes hanedanlığının Tigran II’den sonraki yöneticileri şunlardır:ARTAVAZD III (55-34)ARTAXİAS II (33-20)TİGRAN III (20-10)TİGRAN IV (10-5 M.Ö)ARTAVAZDERATO (4-1 M.Ö)Artaşes hanedanlığının son yöneticisi ya Erato ya da Artavazd’dır. Ermenistan’da bu tarihe kadar yaklaşık 400 yıl süren Orontes yönetimi onunla birlikte sona ermiş görünürse de, sonraki çağlarda da Orontes orijinli prensliklere rastlarız.
ORONTES ORİJİNLİ DİĞER PRENSLİKLER Ermenistan’da Orontes hanedanlığı, Sophene (Tsopkh), Artaşes ve Kommagene kırallıklarına ek olarak, Orontes orijinli başka evler veya prenslikler de vardı.Bunlardan adları en çok duyulanlar Sason (Sanasar) evi, Bagratlar, Artsruniler ve Giniler (Gnuniler)’dir. Başlangıçları çok daha gerilere de dayansa, pagan dönemde bahisleri fazla edilmeyen bu evlerin adları daha çok Hristiyanlık-sonrası dönemde ve Arap istilası sonrasında öne çıkar. Bunlar hakkında da özet bir bilgi vermekte yarar görüyorum.BAGRAT EVİOrontesler’den çıkma bir kol/ev. Angle (Gel?) orijinlidirler. Angle, tıpkı Hayk gibi, pagan dönem Ermenistan panteonuna ait tanrılardan/kültlerden biriydi. Ermenistan’da Hiristiyanlık benimsenince paganizm peryoduna ait gelenekler Tevrat’a ve yeni dine uyumlu hale getirilmek üzere çarpıtılmış ve değiştirilmiştir. Bu yolla Hayk, Angle ve diğerlerine atfedilen kutsallık, tanrısal veya yarı-tanrısal nitelikler atılmış, pagan yönler yokedilmeye çalışılmıştır. Din değişimine paralel olarak Ermeni tarih geleneği de değiştirilmiş, geleneklerle oynanmıştır. Bagratlar, Aspetuni (Lord, Evin Efendisi) ünvanı taşırlardı. Moses Khorenatsi’nin aktardığı Ermenistan şeceresinde Bagarat’ın diğer adı Angle (Gel) olarak verilir. Tarih çalışmamda Ermenistan şeceresinin bir analizini yapmış, Ermeni olarak bilinen ünlü Bagrat evi ve kırallığının Geli/Gilan halkıyla ilişkili olduğunu düşündüğümü söylemiştim.Bagrat evinin bilinen ilk üyesi M.Ö. 83-69‘da Tigran’ın Suriye valisi Bagadates’tir. Ermenistan’ın Hiristiyanlığa döndüğü M.S. 4‘üncü yüzyılda Bayburt ve İspir’i bu ev yönetiyordu. Gordyene’deki Tmorik/Tamorities de Bagratların yönetimindeydi. Bagratların bir kolu 2‘inci yüzyılda Gürcüstan’a göçtü ve 5‘inci yüzyıla kadar burada yönetti. 428‘de Ermenistan monarşisi yıkıldıktan sonra Bagratların etkisi azaldı. 771/2 isyanına katıldıkları için Gordyene’deki Tamorities, ayrıca Kogovit ve Vaspurakan üzerindeki kontrollerini Artsruniler’e kaptırdılar. Bagratların bir kolu 9‘uncu yüzyılda “Ermeni krallığı“ ünvanı aldı ki, bu 428‘i takiben oluşan ilk Ermeni monarşisi oldu.
ARTSRUNİLERSason/Sim dağı ve çevresinde (Van Gölü ve çevresi, Vaspurakan) bulunan Artsruni ve Gini (Gnuni) prenslikleri gelenekte Senekerim ve/veya Angle/Gel evine mensupturlar. Ermeni olarak bilinen, ama Asur orijinli oldukları rivayet edilen (Asuri kıralı Senekerim’in veya onun Ermenistan’a sığınan iki oğlu Sanasar ve Adramelek’in soyundan geldikleri rivayet edilen) Artsruni ve Gnuni evleri ve prenslikleri büyük olasılıkla Geli idiler. Artsruni, Gini (Gnuni) ve Arzanene evleri pagan dönem Ermenistan geleneğinde hep birlikte Angle-soylu ve Oronteslerin birer kolu olarak görülürler. Ama bu gelenek Hiristiyanlık sonrasında değiştirildi. Bu tarihten sonra bu evler Asurya kıralı Senekerim’in veya oğullarının soyundan geldiğini öne sürmeye başladılar.
GİNİLER Artsruni, Gnuni (Gini), Arzanene evleri pagan dönem Ermeni/Ermenistan geleneğinde Oronteslerin birer koludurlar. Ama Hiristiyanlık sonrasında Senekerim-soylu gösterildiler. Gnuni evi 771/2 isyanından sonra topraklarını ve devletlerini Arap Kays ve Uthman aşiretlerine kaptırdılar. Bu isyanı takiben ilkin Tayk güneyindeki Bagratid prensliğine, oradan da Bizans topraklarına göçtüler. Bizans imparatoru Leo V (813-820) bu evdendi. Bu evden biri 518-48 arasında Sasaniler tarafından Ermenistan valisi olarak atandı.Sevan Gölü batısındaki Varazhnuni Evi, ayrıca Arzanene ve Sason prenslikleri de eski gelenekte Orontes orijinli görünürler.
PARTLAR VE SASANİLER ÇAĞINDA ERMENİSTANPartlar cedlerinden biri olan Arsak (Arşak)’ın adıyla Arsakiler olarak da bilindiler. İran destanı onlara Eşk veya Eşkaniyan diye referans verir. Partlar’ın tarihi M.Ö. 247 yılında Makedonlar’ın Horasan valisine karşı yaptıkları isyanla başlatılır. İsyanın başını Parni aşiretinin reisleri Arsak ve Tiridat (Allahverdi) kardeşler çekerler. Tahta ilkin Arsak (I), ardından İkinci Arsak olarak bilinen kardeşi Tridat geçer. Daha sonra sırasıyla şu isimler taç giyerler: Artabanus, Priapatius, Ferat, Part imparatorluğunun kurucusu gibi görülen Mihrdat, Ferat II, Artaban II ve “Büyük Arsak“ ünvanlı Mihrdat II. Partlar’ın Ermenistan’da ilk görünüşü “Büyük Arsak“ ünvanlı Part kıralının zamanına rastlar (M.Ö. 112/1). Mithradat, bu tarihteki seferinde Ermenistan kralı Artavasd’ın büyük oğlu Tigran’ı esir edip birlikte götürür. Makedonlar’ı gerileterek Doğudan Batı’ya doğru genişleyen Partlar, bir süre sonra kendileri gibi Makedonlar’la savaşarak Batı’dan Doğu’ya doğru ilerlemekte olan Romalılar ile karşı karşıya gelirler. Böylece Ermenistan, bu iki güç arasında önemli bir anlaşmazlık konusu ve savaş alanı haline gelir. Part sarayında birkaç yıl rehin tutulan Tigran, babasının ölümü üzerine Part birlikleri eşliğinde ülkesine geri getirilip tahta oturtulur (M.Ö. 94). Partlar ile Romalılar arasında ilk çetin karşılaşma Part kralı Orodes II zamanında yeraldı. Harran kenti civarındaki bu savaşta (M.Ö. 53), Part ordusunun başında mensup olduğu evin adıyla anılan General Suren (Surenas) vardı. Crassus’un ordusunu hezimete uğratan Suren’in kişisel adının destana İran kahramanlarının en güçlüsü ve en ünlüsü olarak geçen Rustem olduğu sanılmaktadır. Bu zaferden sonradır ki Fırat Nehri Part-Roma hududu olarak tanınmıştır. Bundan yaklaşık elli yıl sonra, yani kabaca Miladın başlarında, Part kralı Dördüncü Ferat’ın en büyük oğlu Vonones’le birlikte, daha kesin manada ise M.S. 54‘de Tiridates’le birlikte Ermenistan’da yönetim Part kıralı Dördüncü Ferat evinin veya bu evin bir kolunun eline geçer ve asırlarca onlarda kalır. Partlar’ın Ermenistan’ı yöneten bu şubesi cedlerinden biri olan Kam-Sar’ın adıyla Kamsarakanlar, daha sonraları ise bir diğer cedleri olan Arşak (Arşak III)‘ın adıyla Arşakuniler (Arsarunik) diye bilinmiştir. Dördüncü Ferat evi Partlar’ın Karen Evi’yle (Karen-Pahlavlar) ilişkili görünüyor. Bu eve kaynaklarda yer yer Kamsaryan veya Gamsariyan deniliyor. Erken yurtları Horasan’dı (Bahlav, Pahlav, Belh). Dersim geleneğindeki “Khal Ferat Oğulları“, benim düşünceme göre genelde Partlar’a, daha özelde bu eve referanstır. Bunların yönetimi M.S. 428‘e dek sürer. Yani Ermenistan, Sasaniler altında bile uzunca bir dönem onların yönetiminde kalır. Dördüncü Ferat Evi’nden benim saptayabildiğim ilk Ermenistan yöneticisi Vonones’tir.
ERMENİSTAN’IN PART YÖNETİCİLERİ (M.S. 7? – 428) VONONES (VONONES I, 12?-15/16?) Dördüncü Ferat‘ın Roma’ya sığındıkları söylenen dört oğlundan en büyüğü. Roma’dan gelip ilkin Partiya’da, bir iç savaştaki yenilgisini takiben de sığındığı Ermenistan’da tahta çıktı. Partlar’ın ilk Ermenistan kıralı olarak görünüyor. Onu Partlar’ın Ermenistan kolunun başlatıcısı/kurucusu olarak görmek mümkündür.
ORODES (16) Vonones’ten sonra Ermenistan’ı biri Part kıralı III. Artaban’ın oğlu Orodes, diğeri Roma’nın Doğu kumandanı Germanicus’un Artaşata’da taç giydirdiği Pontus kıralı Polemon’un oğlu Zeno olmak üzere iki kişi yönetti.
ARSAKESZeno öldükten sonra Ermenistan tahtına Part kıralı III. Artaban’ın büyük oğlu Arsakes oturtuldu. III. Artaban geleneğe göre Dördüncü Ferat (Arşavir)’ın oğludur. Roma imparatoru Tiberius ise kendi taht adayı olarak Ermenistan’a Dördüncü Ferat’ın 50 yıldır Roma’da yaşayan en küçük oğlu Ferat’ı göndermiştir. Onun yolda iken ölümü üzerine bu kez de Dördüncü Ferat’ın Roma’daki torunu Tiridates III yollanmıştır. Ermenistan’da Hiristiyanlığı yayanlar, Khorenatsi’nin aktardığı geleneğe göre burada yönetimi ellerinde bulunduran Dördüncü Ferat’ın torunlarıdır. Gelenekte onun torunları veya soyu olarak referans verilen bu kişiler Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory ve Ermnistan kıralı Tiridates’tirler.
VONONES II (50-51) Ferdinand Justi Vonones II’yi Part kıralı ünlü Dördüncü Ferat’ın bir oğlu olarak veya bu aileden birisi olarak tanıtan bir görüşe işaret eder (Bk. Justi, İranisches Namenbuch).
TİRİDATES (VAL-ARŞAK, ARTAŞES, 54-100?) 51/52‘de Part tahtına Valarş I oturdu. Onun adı Valakş veya Vologases olarak da anılır. Valarş, Medya (modern Azerbaycan) tahtına kardeşi Pacorus’u, Ermenistan tahtına ise bir Magi, yani derviş olduğu söylenen diğer kardeşi Tiridates’i atadı (54).Khorenatsi’ye göre Ermenistan’ı 60 yılından bir süre sonra Part çizgisinde organize eden Tiridates oldu. Bu atamaya tepki olarak Roma imparatoru Nero, başkent Artaşata’yı ve Tigranokerta’yı zaptedip Tiridates’i tahttan indirdi. Ama Part kıralı Valarş’ın güçlü karşı atağı Roma ordusunu Ermenistan’ı boşaltmaya mecbur etti. Sonunda 63 yılında iki tarafı da tatmin eden bir formül olarak Tiridates’in tekrar tahta oturması, ama tacını Roma’da Neron’un elinden giymesi kararlaştırıldı. Neron, üç yıl sonra Roma’ya gelen Tiridates’e tacını giydirip geri Ermenistan’a yolladı. Böylece Part-Roma rekabetinin neden olduğu uzunca bir belirsizlik döneminin ardından, 54 yılında Ermenistan’da Part yönetimi kesin biçimde kurulmuş oldu ve asırlarca devam etti. Tiridates’i Ermenistan’da Part yönetiminin kurucusu, daha doğrusu Vonones’ten sonraki ikinci kurucu olarak görmek mümkündür. Bu tarihten sonraki Ermenistan krallarının onun soyundan geldikleri söylenir. Bunların bir bölümünün başkenti Akilisene’ydi. Tiridates’in yazlık başkenti ise Garni (Gori) kentiydi. Khorenatsi’ye göre Ermenistan’daki hemen tüm prenslikleri Tiridates oluşturdu. Aynı kaynağa göre Tridates kendi ailesini Hasteank eyaleti, yani Palu-Bingöl bölgesi ve çevresindeki vadilere yerleştirmiştir. Bu uygulama bu tarihten sonra adeta bir kural haline gelmiş, böylece bu bölge Part saray evinin mirasla intikal eden irsi mülküne dönüşmüştür. Bir rivayete göre Tiridates, Ermenistan’ı istila eden Alan kıralının kızı Satinik ile evlenmiştir.
BİR ROMA VALİSİ114 yılında Ermenistan’a giren Roma generali Trajan, ülkenin başına bir Roma valisini bıraktı. Hemen sonra Büyük İskender’e özenerek Part topraklarına yöneldi, Mezopotamya, Adiabene, hatta Part başkenti Ctesiphon’u işgal etti. Pers Körfezi’ne dek indi. Ama bazı vasal kıralların isyanı ile birleşen Part misillemesi karşısında tüm bu yerlerden geri çekilmek zorunda kaldı (116).
SOHAEMUS (140-178) 163 yılında Ermenistan Roma ordusu tarafından işgal edildi. Bu işgal sırasındaki Arsaki (Part) kıral tahtından indirilip yerine Sohaemus adında biri oturtuldu. Sohaemus’un başkenti Akilisene idi (Ermenice’de Ekeleatsi). Sohaemus’u tahta oturtan Romalılar ona Roma senatörü/konsülü ünvanı verdiler.
HÜSREV I ( 217-238/252) Sasani Ardaşir’e karşı ve Ardaşir’den sonraki Sasani şahı Şapur’a karşı Part direnişine öncülük etti. Şapur’un tezgahladığı bir suikastle öldürüldü. Bu sırada Hüsrev’in oğlu Tiridates Roma topraklarına sığındı.
ARTAVAZD (252?) Tiridates’in Romalılar’a sığınması üzerine Ermenistan tahtına Artavazd çıktı. O da Arsaki (Part, Pehlevi) çizgidendi. Sasani Şahı Şapur onun yerine kendi oğlu Hürmüz-Ardaşir’i atadı.
HÜRMÜZ ARDAŞİRSasani şahı Şapur’un Ermenistan tahtına oturtulan oğlu. Böylece Arsaki çizgide bir kesinti yaşandı.
TİRİDATES (288-296) Öldürülen Hüsrev’in Roma’ya sığınan ve Romalılar tarafından Ermenistan tahtına çıkartılan oğlu. 296 yılında Sasani şahı Narses tarafından devrildi.
NERSES (NARSEH, 288-293) Sasani Şahı Şapur I’in oğlu. Behram I tarafından Ermenistan tahtına getirtildi. Tiridates, ülkenin Roma/Bizans parçasını, Nerseh ise Sasani (İran) parçasını yönettiler. Nerses daha sonra kendi yeğeni Behram III’ü devirip Sasani tahtına çıktı (293). Bir süre sonra da Tiridates’i Ermenistan tahtından indirdi (296).
SAİNT TRDAT (TİRİDATES, 286-330 ) 301‘de Hiristiyanlığı benimsedi. Başkenti Sofene (Tsopk) idi. Ermenistan’ın ilk Hiristiyan kıralıdır. Moses Khorenatsi’ye göre St. Trdat Kemah (Ani)‘taki T’ordan da gömülüdür. Bir vakitler Dersim’e dahil olan Kemah, Hiristiyanlık benimsenmeden önceki dönemde Ermenistan kırallarının gömüldüğü yer olarak ünlüdür. Kıraliyet evinin mezarları da buradadır (Bk. Faustos ve Khorenatsi). Gregoryenliğn kurucusu St. Gregory ve ailesi, Arsaki (Part) asıllı Ermenistan kırallarının birçoğu Sofene (Tsopk) eyaletinde oturmuşlardır. Ülkeyi buradan yönetmiş ve Kemah’ta gömülmüşlerdir. Bunların hazineleri de hemen hep Kemah Kalesi’nde muhafaza edilmiştir. Bu krallar daha çok Karen-Pahlavlar ile ilişkili görünüyor. Khorenatsi’nin aktardığı geleneklere göre Partlar’ı devriren Sasaniler’e karşı direnenler özellikle bunlar oldu. Bu nedenle de bu ev, özellikle erkekleri, Sasaniler tarafından kırımdan geçirilir. Bu Karen kırımından geleneğe göre sadece Peroz-Amat (Perozamat) adında biri kurtulur. Ermenistan’ın büyük evlerinden Kamsarakanlar rivayete göre Perozamat’ın, daha doğrusu onun oğlu Kam-Sar’ın (Kal Baş, Sarı Kal Baş) soyundan gelmedirler. Cedleri Karen-Pahlav evinden Kam-Sar’dır. Kamsar, St. Gregory ve St. Trdat’ın çağdaşıdır. O’nun Sasani Ardaşir ve onun oğlu Şapuh’a karşı direndiği, sonunda etrafı ile birlikte Ermenistan kıralı Saint Trdat’a sığındığı söylenir (286-330). Saint Trdat tarafından Ayrarat Eyaletindeki Şirak‘a (Draskharakert) yerleştirildiği öne sürülürse de Khorenatsi’nin kitabını İngilizce’ye çeviren Thomson’a göre Kamsarakanlar bu bölgelerde çok daha eskiden beri zaten varlardı. Rivayetlere göre Kam-Sar ve etrafı Saint-Gregory tarafından vaftiz edilirek Hiristiyanlığa çevrilmişlerdir. İlkin Kam-Sar’ın kendisi, sonra da oğlu Arşavir‘in Ermenistan ordu kumandanları olarak görev yaptıkları söylenir. Kam-Sar adının bir çarpışmada başından yaralandığı için Eksik-Baş anlamlı Kem-Ser’den geldiği rivayet edilir. Thomson bu yorumun yanlışlığına dikkat çekmekte ve bu sözcüğün İrani dillerde “Lider“, “Gönüllü Lider“ gibi anlamlara geldiğini söylemektedir. Kamsarakan Evi, bu evden gelen son Ermenistan kıralı Arşak III’ün (380-389) adından ötürü çok sonraları Arşakuniler diye bilinmiştir. Kamsarakan Evi’nin bazı ünlü bireyleri şunlardı: Peroz-Amat, Kamsar, Kamsar’ın oğulları Arşavir Kamsarakan ve Nerseh Kamsarakan (St. Nerseh), Arşavir’in oğlu Spandarat Kamsarakan (Spandarat, kurbancı veya kurbanlık demektir), Spandarat’ın oğulları Şarvaş ve Gazovon Kamsarakan ve Gazovon’un oğlu Hrahat Kamsarakan.
PAP (369/374-374/380) Babası, Şapur II tarafından kör edilmişti. Kendisi de Şapur II tarafından öldürüldü. Khorenatsi’nin anlatımına göre Pap’ın döneminde Daranali (Taranali, modern Divriği) geçitlerinde Süryani gruplarla çarpışmalar olur. Bu çarpışmalar Ermenistan’ın ikiye bölündüğ 387‘lerde tekrarlanır.
ARŞAK III (ARSACES III, ARTAŞES, 380-389) Arşak III, Manuel Mamakan’ın kızı ile evliydi (Bk. Faustos). Onu tahta çıkaran Manuel Mamakan’dı. 377/8-386 tarihleri arasında ülkenin fiili egemeni gerçekte Manuel Mamakan’dır. Dersim’in Khalmem-Khalferat kardeşlere ilişkin rivayetlerinde Arşak III ve Manuel Mamakan arasındaki akrabalık ve ittifakın izleri mutlaka vardır. Arşak III’ün ordu kumandanı bazı kaynaklara göre arkadaşı Samuel Mamakan’dı. Samuel, Vahan Mamakan’ın oğluydu. Arşak III zamanında Ermenistan Roma/Bizans ve Sasaniler arasında ikiye bölündü (387). Büyük bölümü Sasaniler’in, küçük parçası Bizans‘ın elinde kaldı. İki parçayı ayıran sınır Kars ile Tayk arasındaki Vanand eyaletinden geçiyordu. Bu bölünme sırasında Arşak III, Akilisene’ye sığınır ve burada (Bizans parçasında) yönetir.Hristiyanlık ülkeye girip dinsel bölünmelere neden olunca, ülkenin iki parçası arasında gidiş-gelişler, büyük göçler yaşanmıştır. Hiristiyanlığı benimseyen prensler ve halk Hiristiyan Bizans’ın kontrolü altındaki parçayı tercih edip buraya taşınırken, eski dine bağlı kalanlar Sasani parçasını tercih etmiş, burada yoğunlaşmışlardır. Ermenistan’ın Batı kesimini oluşturan Bizans parçasının çekirdeği kabaca modern Dersim’di. Ülkenin yaklaşık olarak bugünkü Dersim ve yakın çevresine tekabül eden Roma/Bizans parçasının son kıralı Arşak III’tü. Arşak III’ün soyu Arşakunikler (Arsarunikler) diye bilindi. Kamsarakan evinden gelme Arşak III’ü takiben Ermenistan’ın Bizans/Roma tarafından ilhak edilen parçası bu devletin yönetsel yapısına entegre edilerek Roma valilerince yönetilmeye başlanır. Bizans imparatoru Justinian zamanında Sasani Şahı Kesri ile görüşenlerin soyundan olduklarını söyledikleri Arsaces (Arşak), işte bu Arşak III’dür.
VALARŞAK (380-386), HÜSREV III (386-392), VRAMŞAPUH (392-414) VE ARTAŞES IV (423-428) Bu dört isim Ermenistan’ın Sasani parçasının Arsaki/Part-soylu kırallarıdır.Bunlardan sonuncusu Ermenistan tahtına Sasani şahı ünlü Behram Gor tarafından atanmıştır. Ermenistan’ın Bizans/Roma parçasının son kıralı Arşak III (380-389), Sasani parçasının son kıralı ise bu Artaşes oldu. Bu tarihten sonra her iki parça da Bizans ve Sasani valilerince yönetildiler. Ermenistan’da doğrudan veya gerçek Sasani yönetimi Arsaki (Eşkani) monarşisi çizgisinin tasfiye edildiği 427/8‘den sonra başladı. 442-451 tarihleri arasında Sasaniler’in Ermenistan valisi Alan ya da Gil kökenli sanılan Sisakan evinden (Siunia, Alu Evi) Vasak I’di.
M.Ö. 247‘deki isyanla başlayan Part tarihi yaklaşık 500 yıl sonra M.S. 224‘te Sasani isyanıyla son buldu. Bu sırada İran’da yönetimi kaybeden Partlar, özellikle Ermenistan’da tutundular. Ermenistan, Partlar’ın Sasaniler’e karşı neredeyse tek ve en uzun süreli direniş üssü oldu. Partlar’ı devirip Sasani devletini kuran isyanın başını Ardaşir adında biri çeker. O da ceddi Sasan gibi Magiler sınıfına, yani rahipler partisine mensuptu. Çıkış yeri ve ilk başkenti Fars’taki Stakhr kenti olan Sasani imparatorluğu, sonraları Elam’daki Susa’dan, bazen Hamedan’dan ve bir dönem de Irak’ta modern Anbar kenti civarındaki eski Part başkenti Ctesiphon’dan (El Madain, Mahoze) yönetildi. Fanatik Zerdüştçü olan Sasani şahlarından dördü eski İran süper tanrısı Ahura Mazda adının Farsça şekliyle Hürmüz, bazısı Yazdgerd, birkaçı da Şapur (Şah-Puhar, Şah-Oğlu) diye bilinirlerdi. Sasaniler de ilkin Roma, ardından Bizans ile karşıkarşıya geldiler. Sasani şahlarından Behram II, Dersim geleneğinin “Khal Ferat Oğulları“ dediği Ermenistan’ın Part-asıllı yöneticilerini etkisizleştirmek için uğraştı. Ermenistan tahtına Narses’i oturttu. 293 yılında Sasani tahtında gördüğümüz Narses (Nerseh), Ermenistan’ın Roma yanlısı kıralı Tiridates’i devirdi. Ermenistan’da Hrisiyanlığın resmi din olarak benimsenmesi Nerseh döneminin sonlarına rastlar (301). Bu tercih “Khal Ferat“ yönetimini 312 yılında Hiristiyanlığı devlet dini haline getiren Roma imparatorluğu ile dinsel-siyasal alanda sıkı bir ittifaka yöneltirken, devlet dini Zerdüştlük olan Sasaniler’le çatışma içine soktu. 387/8’de Ermenistan Roma ve Sasani devletleri arasında ikiye bölündü. Bu bölünmede Hristiyanlık tercihi, yani dinsel ayrılık belirleyici rol oynadı. İlk kez Sasani şahı Behram V zamanında (Behram Gor/Jur, 420-438) Hiristiyanlar’a ibadet özgürlüğü tanındı. Böylece Sasani imparatorluğundaki Hiristiyanlar Batı kiliselerinden koparak otonom bir İran kilisesi oluşturdular. Sasani devletinde kilise örgütlenmesi işte bu sıralarda, yani 5‘inci yüzylda başlamıştı.
420‘lerde Part (Khal Ferat) asıllı Artaşes’i Ermenistan kıralı olarak atayan Behram Gor, 428‘de onun yerine bir Sasani valisini yerleştirir. Bu uygulama başında St. Sahak’ın bulunduğu Ermenistan klerjisi ve halkı arasında huzursuzluk yaratır. Biriken hoşnutsuzluklar Behram Gor’un oğlu Yazdgerd II zamanında isyana dönüşür (438-457).Sasan Evi’ne karşı ortaya çıkan bu isyanın başını Desim geleneğinde “Khal Mem Oğulları“ diye referans verilen Mamakanlar’dan Vardan çeker (M.S. 450/451). Ermenistan’da Mamakan yönetiminin kurucusu bu isyanda yaşamını yitirip Ermenistan kilisesinin azizleri arasına katılan St. Vardan Mamakan’dır.
ERMENİSTAN’IN MAMAKAN YÖNETİCİLERİ (450/451-750) Ermenice kaynaklarda Mamikonianlar olarak anılanların Dersim geleneğindeki Khal Mem Oğulları (Domanê Khal Memi) olduklarını düşünüyorum. Ermenistan’ın Roma parçasının son kıralı Arsak III, Manuel Mamakan’ın kızı ile evliydi. Onu tahta çıkaran Mamakanlar olmuştu. Arsak III’ün yönetimi bu evlilikte ifadesini bulan Part-Mamakan (Khal Ferat-Khal Mem)ittifakına dayanıyordu. Ermenistan’daki Part yönetimi (Khal Ferat hanedanlığı) son bulduktan bir zaman sonra bu boşluğun Mamakanlar (Khal Mem Hanedanlığı) tarafından doldurulduğunu söyleyebiliriz. Başlangıçta bir prenslik olan bu hanedanlık daha sonra kırallık statüsü kazanır. Bu hanedanlığın kurucusunun 450/451 yılında Sasanilere karşı patlak veren ünlü isyanın önderi Vardan Mamakan (Ermenice’de Vardan Mamikonian) olduğu söylenebilir. Ona Vardan prensliği demek de mümkündür. Vardan, Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory’nin soyundan gelen Ermenistan Yüksek Rahibi Saint Sahak’ın torunuydu.Bu hanedanlığının yöneticilerini şöyle sıralayabiliriz:
VARDAN MAMAKAN (ölm. 450/451)VAHAN MAMAKAN (VASAK, 482-505): Vardan’ın yeğeni. Mamakanlar’ın iki ünlü isyanından biri Vardan’ın (450/451), ikincisi Vahan Mamakan’ın 482 tarihli isyanıdır.VARD MAMAKAN (505/511-514)İKİNCİ VARDAN MAMAKAN (?-?)
VASAK MAMAKAN (?-?)
Kesinti: 518-548 tarihleri arasında Gini evinden MEZEZİUS I GİNİ Sasaniler’in Ermenistan valisi sıfatıyla yönetti. Ermenice’de Gnuni adıyla bilinen ev Dersim’de Giniler olarak bilinenlerdir.
MUŞEL MAMAKAN (?-650)
HEMEZASP MAMAKAN (655/657-658/661)GRİGOR I MAMAKAN (661-684/685)GRİGOR II MAMAKAN (748-750)
Yaklaşık miladın başlarında başlayan Ermenistan’daki Part yönetimi (Khal Ferat hanedanı) kabaca 400 yıl yaşadıktan sonra yerini 300 yıl kadar devam eden Mamakan yönetimine (Khal Mem hanedanına) bırakmıştır. Part-Mamakan (Khal Ferat-Khal Mem) hanedanlıkları bize milattan sonraki ilk 700 yıllık Ermenistan ve Dersim tarihinin bir fotoğrafını vermektedirler. Sasani devleti Arap/İslam istilasında yıkıldı. Araplar, Sasani imparatorluğunu Basra ve Küfe kentlerindeki askeri üslerinden hareketle yıktılar. Araplar ile Sasaniler arasındaki üç büyük muharebe, Kadisiye (636), Bağdat civarındaki Sasani başkenti Ctesiphon (637) ve Nihavand (641/2) kentlerinde yeraldılar. Son Sasani şahı Yazdgerd II‘nin 651 yılında yakalanıp öldürülmesi Sasaniler’in sonu oldu. Bu tarihten sonra Ermenistan’da Arap hakimiyeti kuruldu. Yaklaşık yüz yıl sonra, yani Emeviler döneminin sonlarında, Ermenistan'da üstünlük Mamakanlar'dan Abbasiler'le işbirliği yapan Bagarat (Angle) evine geçti.
PART TARİHİNİN ÜNLÜ EVLERİ VE ERMENİSTAN GELENEĞİNDEKİ YERLERİ Akamenler çağının “Yedi İranlılar” olarak adlandırılan en ünlü yedi evi gibi, Partlar çağında da sayıları kesin olmayan önde gelen bazı soylu evler vardı. Part kıralları Arsak evinden olmak koşuluyla bu evlere mensup soylular tarafından belirleniyorduBunlardan adları en sık anılanlar aşağıdaki dört evdi:
Suren Evi (Surenler, Suren-Pahlavlar)Üsleri Seistan (Sakastan)’dı. Bu evin en ünlü figürü 53 yılında Harran civarında Roma Generali Crassus’un ordusunu hezimete uğratan General Suren’di. Bu savaşta Part ordusunu kumanda eden Suren (Surenas), Part tarihinin en parlak sayfalarından biri olarak görülen bu büyük zaferi takiben bir efsaneye dönüştü. Bir görüşe göre İran destanınındaki ünlü Rustem, General Suren’dir. Suren, onun mensup olduğu evin adıdır. Kişisel adının İran destanındaki Rustem olduğu tahmin ediliyor. Bu evin adı ve ünvanının ondan kaldığını düşünenler de vardır. Ermenistan’ı Hristiyanlığa çeviren Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory de bazı geleneklere göre bu eve mensuptu.
Karen Evi (Kamsarakanlar, Karen-Pahlavlar)Gelenekte erken yurtlarının Horasan (Bahlav, Pahlav, Belh) olduğu söylenirse de bazı araştırmacılara göre asıl üsleri Medya (Azerbaycan)‘daki Nihawand’dı. Bir geleneğe göre Partlar’ın Ermenistan’ı yöneten esas şubesidir. Cedlerinden biri Karen-Pahlav evinden olduğu ve 4’üncü yüzyılda yaşadığı söylenen Kam-Sar’dır. O’nun adıyla Kamsarakanlar, Ermenistan’ın Bizans parçasının son kralı Arşak (Arşak III)‘ın adıyla da Arşakuniler (Arsarunik) diye bilinmişlerdir. Dördüncü Ferat eviyle yakınen ilişkili oldukları anlaşılmaktadır. Khorenatsi’nin aktardığı geleneklere göre Partlar’ı devriren Sasaniler’e karşı direnen özellikle bu ev olmuştur. Onların adı yer yer Kamsaryan veya Gamsariyan olarak kayddediliyor. Ermenistan’daki yönetimleri 428 yılına dek sürmüştür. Sasaniler altında bile Sasani şahları ve Romalılar'ın müdahaleleri sonucunda ortaya çıkan bazı kesintilere rağmen Ermenistan yönetimi genelde bu eve mensup kralların elinde kalmıştır. Bazı kaynaklara göre St. Gregory bu eve mensuptur.
Gew Evi (Yunanca’da “Geopothros”)Merkezleri Hırkaniye idi. İran destanının Firdevsi’nin kaleme aldığı Şahname’deki versiyonunda geçen Gew adının bir Part kıralı veya önderine referans olduğu sanılıyor. Dersim’in geç halk katmanına (Geç Dersimliler) ait Şah Hasan-Seyit geleneğinde Seyit’in çocukları arasında Gew adında biri sayılır. Dersim’in Gew adındaki aşireti onunla ilişkilendirilir. Ferat adı gibi Gew adı da Partlar’la ilişkili görünüyor.
Mihran EviÜsleri Rey kentiydi. Sasani ordusunun generallerinden olup bir aralık Sasani tahtına oturan ünlü Behram Çupin bu evdendi. İsimlerinin Rey kentinin adıyla ilişkisi kuruluyor.
Ermeni Geleneğine Göre Part Evlerinin Orijini Ünlü Ermeni tarihçisi Moses Khorenatsi’nin aktardığı Ermenistan geleneği yukarıda adlarını verdiğim neredeyse tüm evlerin Part kıralı Dördüncü Ferat’ın çocuklarından türediğini söylemektedir. Khorenatsi, Part kıralı Dördüncü Ferat’tan “Arşavir“ adıyla sözediyor.O’nun naklettiği geleneğe göre, Dördüncü Ferat’ın, yani gelenekteki ismiyle kıral Arşavir’in 3 oğlu, 1 kızı vardı. Bunlar yaş sırasıyla Artaşes, Karen, Suren ve kızkardeşleri Koşm idiler. Babaları Arşavir (Dördüncü Ferat) ölünce, bu dört kardeş arasında taht üzerinde iç-savaş patlak verir. Tahtı kardeşlerin en büyüğü Artaşes ele geçirir. Onu tanımayarak isyan eden Suren ile Koşm, Karen’i desteklerler. Kendisi de Part asıllı olan zamanın Edessa kıralı Abgar bu anlaşmazlığı çözmek üzere Horasan'a (Belh) gider. Sonuçta şu formül üzerinde bir uzlaşma sağlanır: En büyük oğul Artaşes (Ardases) tahtta kalacak ve sonraki Part kıralları da onun soyundan olacaktır. Artaşes soyu tükenirse taht sırası ilkin Karen koluna, daha sonra da Suren koluna gelecektir.Böylece Artaşes, III. Artaban ünvanıyla yönetimi eline alır (M.S. 11/12-38/40). Varılan anlaşma gereği Artaşes’in erkek ve kız kardeşlerinin soyu ülkenin diğer soylu evlerinden daha ayrıcalıklı bir statü olarak, kıralın öz-soyu, başka deyişle kandan-Arsaklı anlamında “Pahlav (Bahlav)“ ünvanı/soyadı alırlar. Böylece kıral Artaşes’in iki kardeşinden türeyen evler “Karen Pahlav“ ve “Suren Pahlav“ olarak, bacısı Koşm’un mensup olduğu ev ise ordunun baş kumandanı olarak atanan kocasının ünvanı ile “Asbahaped-Pahlav“ diye bilinirler. Asbahaped-Pahlav; Sipahi-Başı (Sipeh-Salar, Leşker-Keş, General) anlamına gelmektedir. Dolayısıyla geleneğe göre ünlü Part evleri/aşiretleri, Pehleviler’in adı geçen üç kolundan çıkmadır; onlardan gelmedirler. Bunun hepten doğru olması elbette düşünülemez. Ama gelenek budur.Bu evlerin bir bölümünün gerçekte çok daha eski olduğu dikkate alınarak yukarıda özetlediğim geleneğe eleştirel bir gözle yaklaşmakta yarar vardır.
ERMENİSTAN KİLİSE TARİHİNDE DERSİM Hiristiyanlık öncesinde Ermenistan Zerdüşttü. Geleneği ve şeceresinde adları geçen Hayk, Angle, Ara (Er) ve Vahan gibi tanrılar bu dönem panteonuna aitlerdi. 301 yılında Ermenistan’da Hristiyanlık devlet dini olarak kabul edildi. Bu tarihten başlayarak pagan dönemden kalma tüm tapınaklara kiliseler elkoydu. Ermeni diline bir alfabe verilmesi ve yazı dili olarak kullanılması Hristiyanlık sonrasına rastlar. Ermeni sözlü geleneği ilk kez bu dönemde ve Hristiyanlık etkisi altında kayda geçer. Orijinal gelenekteki pagan yönler yontulur. Önceki dönemde Hayk, Angle, Vahan ve Ara’ya atfedilen tanrısal nitelikler atılır. Ama adları şecereden atılmaz. Hayli önemsizleştirilerek korunur. Ermenistan’da Hiristiyanlığın benimsenmesi o günkü koşulların ve dengelerin dayattığı politik bir tercihti. Ermenistan’da kilise tarihi Hristiyanlığın benimsendiği 4‘üncü yüzyılda başladı. Bu süreci başlatan Kayserili (Kapadokyalı) St. Gregory oldu. Hiristiyanlığın hakim kanadı Ermenistan’da onun adıyla Gregoryen mezhebi olarak bilindi. Zamanın Ermenistan kıralı Tridates’in (Tridat, Allahverdi: 283-314) St. Gregory elinden yeni dini benimsemesi bir dönemeç oluşturdu.İlk Ermenistan Patrikleri Erken aşamada dinsel otorite tahtında oturanlar şu isimlerdir:St. Gregory (4. yüzyıl): İlk Ermeni patriki. Babası “Anak“ ya da “Burdar“ (?) adında bir Horasanlı’dır. Annesi Sophy’dir. Kendisi Kayseri’de doğar. Mariam ile evlenir. Hayatı Daranalik (Kemah) dağlarında geçer ve orada gömülür. Daranalik, modern Kemah ve Koçgiri bölgesidir. Burası Dersim’in bir parçası olup sonraları Pavlakilerin üstlendiği aynı bölgedir. St. Gregory’nin iki oğlundan sözedilir: Vrtanes ve Aristakes.Aristakes (328-335): St Gregory’nin oğlu. 328-335 arasında Ermenistan patriarkıdır. 325‘te toplanan Nicea Meclisi‘ne St Gregory ve kıral Trdat’ın (ölm. 330) direktifiyle Ermenistan temsilcisi olarak katıldı. Bu toplantıdan sonra Daranalik (Daranalik Eyaleti) dağlarına döndü. Yaşamının sonuna kadar burada kaldı. Tsopkh Eyaleti’nde öldürülüdü. Gregory ailesinin öz-toprağı Akilisene Eyaleti (Ermenice’de Ekeleats)‘nin T’il köyünde toprağa verildi. Bu köy, St Gregory ailesinin mülküydü. Bazı kaynaklarda mezarının Kemah (Ani)‘ın T’ordan köyünde olduğu kayddedilir. Vrtanes (335-?): St. Gregory’nin oğlu. Ermenistan patriği. İki oğlunun adları verilir: Büyüğü Saint Grigoris, küçüğü Saint Yusik’dir. St Grigoris Siunik’te öldürüldü.St. Yusik: Babasından sonra patriarklık tahtına geçti. Bu tarihlerde soyları (erkek tarafından) kesildiği için St Gregory ailesinden son patriark olarak görülür. St. Nerses (P’arnerseh): St. Yusik’in oğlu ya da sadece halefidir. Zehirlenerek öldürülmüştür. Akilisene Eyaleti (Ekeleats) Til köyünde/kentinde toprağa verildi.(......): KesintiSt. Sahak (389): St. Nerses’in oğlu. Yaşadığı Trawn Eyaleti’nde Aştişat’ta gömülüdür. Onun adı Ehl-i Hakk dininin kurucusu Sultan Sahak (İshak, Sohak)‘ınki ile aynıdır. St. Sahak ve torunu Vardan’ın bir isyan örgütlediklerinden korkan Sasani Şahı Vram (Behram Gor, 420/1-439), St Sahak’ı yerinden edip İran’a götürdü. Onun yerine sırasıyla iki Süryani papazını atadı. Bu sırada kendisi de tutuklanmış görünen Vardan, 10-12 yıl sonra isyan eder. St. Sahak’ın kızı Mamakan Evi’nden Ermenistan ordu kumandanı Hamazasp Mamakan ile evlenmiştir. Sasaniler’e karşı patlak veren 450-451 isyanının önderi St. Vardan Mamakan, bu evlilikten olmadır. Yani anne tarafından St. Sahak’ın torunudur. Bu noktadan itibaren Gregoryen kilisesi bu evlilik yoluyla Mamakanlar’ın eline geçer. Mamakanlar, Dersim geleneğinin Domane Khal Memi (Khal Mem Oğulları) dediği Dersim’in eski halk tabakasıdır. Yukarıdaki veriler Gregoryen Kilisesinin de tıpkı Pavlaki kilisesi gibi aynı zamanda bir Dersim Kilisesi olduğuna işaret ederler. Ermenistan’ın Hiristiyanlığı resmi devlet dini olarak benimsemesi Zerdüşt Sasanilerle bir çatışmaya yolaçmıştı. 450/1‘de Vardan Mamakan’ın öncülük isyana (Avarayr savaşı) sebep olan Sasanilerin Zerdüştlüğü yeniden dayatma girişimleri olmuştu. 450/451 ayaklanmasına öncülük eden Mamakan evinden Vardan, Ermenistan kilisesinin Saintleri (Azizleri) arasına girdi ve St. Vardan diye bilindi. Bu isyanın yıldönümü kilise tarafından anılageldi.
Ermenistan’a Hristiyanlığı Benimsetenler Khal Feratlar’dı Ermenistan’da Hiristiyanlığı ilk benimseyenler Dersim geleneğinin Khal Ferat oğulları diye referans verdiği Partlar’ın (Pehleviler) Ermenistan kolu olmuştu. Ermenistanı Hiristiyanlığa çeviren ve Gregoryen mezhebini kuran Saint Gregory, Part orijinliydi. Partlar’ın Suren Evi’ne mensuptu. Bu ev Suren-Pahlav veya Surenyan diye de bilinir. Bazı kaynaklara göre de Partlar’ın Karen Evi’ndendi. Bu eve Karen-Pahlav veya Karenyan dendiği de olur. Karen Evi, Ermenistan’da Kamsarakanlara (Arşakunilere) tekabül eder. Hristiyanlığı St. Gregory’nin elinden benimsediği söylenen “Ermeni“ kıralı Tridat (es) da, St. Gregory gibi Part asıllıydı. Saint ünvanı aldı. Dersim geleneğinin diline çevirirsek hem St. Gregory hem de St. Trdat Dersim’in eski halk tabakasından Khal Ferat grubuna mensuplardı. Trdat adı, Ezda sözcüğüne benzer. Tir ve dat öğelerinden bileşir. Tir, pagan dönem Ermenistan tanrılarındandır. “Dat“ sözcüğü ise “verdi“ anlamı kazandırır. Kısacası, Trdat adı Allahverdi demektir. Ama burdaki Allah, İslam’ın Allah’ı değil, bir pagan dönem Ermenistan tanrısıdır.Kısacası Gregoryenlik doğuşunda Arsakiler’in Ermenistan kolunun, yani Khal Feratlar’ın bir mezhebi ve kilisesi idi. Erken Hiristiyanlık çağının klerjisi içinde Khalmem&Khalferat grubundan isimler vardır. St. Gregory’nin babası, Moses Khorenatsi’deki bilgilere göre, Pahlav Eyaleti’nden (Partiya), yani modern Horasan’dan gelmeydi. Horasan ve Pehlevi orijinliydi. Horasan (Pahlav)’dan gelip Kayseri’ye yerleşmiş, burada “Sophy“ adında bir kadınla evlenmişti. Kayseri’de dünyaya gelen St. Gregory, bu çiftin oğlu olarak tarif ediliyor. Kayseri’de David adında birinin kızı olan “Mariam“ ile evlenmiştir. Daha sonra Emenistan‘a giderek kral Trdat’ın yanında “Yüksek Rahip“ olarak görev yapmıştır. Ermenistan’ı Hiristiyanlığa çevirenler bu ikili olmuştur.
DipnotAcilisene (Ekeleats, Ekeleaç, Ekelesene), Adontz’a göre Erzincan bölgesine tekabül ederdi. Manalik ve Derjan’la bitişikti. Strabo bu eyaleti Zaridaris’in toprakları arasında sayar. Yani bir keresinde Sofene’ye dahildi. Akilisene eyaleti sonraları Daranalia/Daranalik (Bir aralık Kemah Eyaleti adı taşır), Mananalı ve Muzuron eyaletlerini de içermiştir. Başka deyişle Dersim’in tümü veya bir bölümünü kapsadığı olmuştur. Strabo’nun tarifine göre Akilisene Eyaleti Kemah ile Eğin (Derxene ile Dostal) arasında yeralıyordu. Akilisene bazı kaynaklarda modern Malatya olarak, kiminde de Erzincan bölgesi olarak tarif edilir. Erzincan, en azından Dersim’in bir bölümünü içerirdi. Zariadris’in Sophene’nin yanısıra Acilisene ve Odomantis’e sahip olduğunun işaretleri vardır.
ERKEN ERMENİ LİTERATÜRÜHristiyanlık öncesinde Ermenistan’ın Bizans parçasında dinsel hizmetlerde Yunan dili, Sasani parçasında ise Süryani dili (Aramice) kullanılmıştır. Hiristiyanlık benimsendikten sonra, 400 yılı civarında, Yunan (Bizans) karakterlerini model alan bir "ulusal" alfabe kabul edildi. Ermenistan’da yazı diline geçiş, okulların açılıp dilin öğretilmesi, Sasani egemenliği ve Partlar’ın Ermenistan kolunun yönetimi altında gerçekleşti. Yönetim dili Partlar’ın ve Sasaniler’in kullandığı Pehlevice’ydi. Bu nedenle Ermenice üzerinde Pehlevice’nin önemlice bir etkisi oldu. Yüzlerce yıl Part ve Sasani yönetiminde kalan Ermeniler’in dilinin Pehlevice’den etkilenmemesi düşünülemez.Ermenice ilk kez 5‘inci yüzyıldan itibaren yazı ve literatür dili olarak kullanılmaya başlandı. Bu tarihten sonradır ki bir Ermeni literatürü oluştu.İlkin Tevrat ve İncil Ermenice’ye çevrildi. Daha sonra Hiristiyanlık öncesindeki sözlü gelenek kayda geçirildi. Bu gelenekte Tevrat ve İncil’in bakış açısına aykırı ne varsa kayıt sürecinde temizlendi. İlk Ermenistan tarihçisi Agathangelos, St. Gregory’nin Ermenistan’ı Hiristiyanlığa çevirişinin tarihini yazdı. Pawtos Buzand, Ermenistan’ın Bizans ve Sasaniler arasında ikiye bölündüğü 387 yılına kadarki Ermenistan tarihini kaleme aldı. Lazar Parpetsi’nin 5‘inci yüzyıla ait olduğu söylenen kitabı ise Mamakan Evi’ne adanmıştır. Burada 485 yılına kadarki dönem işlenir. Elişe’nin çalışması da Mamakan Evi’nin tarihiyle ilişkilidir. Mamakan evinin tarihi hakkında bilinebilen ilk kaynaklar bunlardır. St. Vardan Mamakan’ın öncülük ettiği 450/1 isyanının tarihi bu iki çalışmada önemli bir yer tutar. 6. ve 7‘inci yüzyıllarda Yunan felsefe çalışmaları Ermenice’ye tercüme edilir.Agathangelos, Faustos, Lazar, Elişe ve Moses Khorenatsi’nin kitapları Ermenistan klasikleri arasında en başta gelenlerdir. Bunlardan Khorenatsi büyük olasılıkla bir 8‘inci yüzyıl tarihçisidir. Konusu İskender istilasından kendi zamanına kadarki Ermenistan tarihidir. Bir Mamakan karşıtı olarak bilinir. Kitabını Bagrat evinin talebi üzerine kaleme almış, Bagratları eksene koyan bir Ermeni tarihi yazmıştır. Önemli bir tarihçidir. Yanlı ve çarpıtılmış bir tarih yazımına rağmen ayrı bir tarih geleneği yaratmış, Ermeniler’in ayrı bir halk ve kimlik olduğuna büyük katkı sunmuştur. Onun kitabı Bagratlar ile Mamakanlar arasındaki rekabette üstünlüğü Bagratlar’ın ele geçirdiği Emeviler peryodunun sonlarına rastlar. Bu iç mücadelede Bagratlar Abbasilerle, Mamakanlar ise Bizansla işbirliği yapmışlardır. Bir diğer sekizinci yüzyıl tarihçisi olan Levond, Araplar’ın Ermenistan istilasının tarihini yazmıştır. Thomas Artsruni ise, 900 yılında kendisinin mensup olduğu Artsruni evinin tarihini kaleme almıştır.
ERMENİ VARLIĞI VE KİMLİĞİ İÇİN MÜCADELEDE KİLİSENİN, DİL VE LİTERATÜRÜN ROLÜHristiyanlığın Roma imparatorluğunda resmi din olarak benimsenmesi onu muhalefetten iktidara taşıdı. Bu gelişme resmi kilise tarihinin başlangıcı olarak alınabilir. Hristiyanlığın devlet dini haline gelişi ile İslam’ın doğuşu arasındaki yaklaşık 300 yıllık dönem resmi Hristiyanlığın erken dönemidir. Bu dönemde Roma imparatorluğundaki kiliseler arasında yakın ilişkiler kuruldu. Nicea (İznik, 325), Bizans (İstanbul, 381), Efesus (431) ve Kalkedon (Chalcedon/Kadıköy, 451) kilise meclisleri bu aralıkta toplandılar. Bu süreçte yaşanan teolojik tartışmalar ve ayrılıklar (İsa’nın tabiatına ilişkin görüşler vd), 5’inci yüzyılda Hristiyanlık içinde bölünmelere yolaçtı. Dinsel görünüm içinde ifade edilen bu bölünmelerde siyasal tercihler ve kültürel çatışmalar önemli rol oynamıştır. Bu sıralarda Roma (Batı kilisesi) ve Bizans (Doğu kilisesi) kiliselerinin yanısıra, Ermenistan, Mısır, Süryani kiliseleri vardır. Tarihte din birliği kurma adı altında başka kültürleri eritme çabaları sık görülür. Bizans’ın bu dönem politikaları bir örnektir. Kendi çıkarları gereği imparatorlukta dinsel uyum, dinsel-kültürel birlik ve teklik oluşturmak isteyen Bizans’ın Doğu Hristiyanları üzerindeki baskıları Ermeniler’in ve diğer halkların kendi dinsel ve kültürel otonomileri için mücadelelerine yolaçmıştır. 451 Vardan Mamikonian isyanı Ermeni kilise tarihinde ve Ermeni kimliğinin şekillenmesinde önemli bir dönüm noktasıdır. Bu isyandan ve Kalkedon Meclisi kararlarından sonra Bizans kilisesinden bağımsızlaşma çabaları görülür. Ermeni kilisesinin liderleri (din adamları tabakası) Ermeni toplumunun da önderleri olarak öne çıkarlar. Yaklaşık bu aynı sıralarda Sasani imparatorluğundaki Hiristiyanlar da Batı kiliselerinden kopup kendi otonom kiliselerini kurarlar (İran kilisesi). Bu sıralarda Mazdacı Sasaniler Bizans ve Ermeni kiliselerine karşı Nasturiliği kayırırlar. Ermenistan sathında Gregoryen ve Nasturi (Süryani/Asuri) kiliseleri arasında bir rekabet yaşanır.Ermenistan’da politik otonomi zaten yitirilmişti. Bu koşullar altında Ermeni kilisesi kendi dinsel otonomisi için yalnızca Sasaniler’le değil Bizans ile de mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bizans müdahalesinden kurtulma, kendi dinsel, sosyal ve kültürel yaşamı üzerinde söz sahibi olma çabaları Ermeni varlığı ve kimliği bakımından önem taşımıştır. Özellikle sekizinci yüzyıl koşulları buna uygun bir ortam yaratmıştı. Yani ancak Abbasiler altındadır ki bu amaca hayli yaklaşılmıştır. Bu dönemde Moses Khorenatsi’nin temsil ettiği tarih ekolü de kimlik bilincinin gelişmesine katkıda bulundu. 9.-11. yüzyıllar arasında politik otonomi de kısmen bile olsa yeniden kazanıldı. Ne var ki bu kazanımlar Selçuk istilası ve bu bahaneyle yoğunlaşan Bizans müdahaleleri sırasında büyük zarar gördü. Bu tarihten sonra uzunca bir dönem bir dağılma, şekilsizleşme veya yeniden şekillenme süreci hüküm sürmüş görünür.Doğu’da hep siyasetle içiçe olduğu görülen dinin birleşme ve bölünmelerde, etno-kültürel kümelerin ve kimliklerin şekillenmesinde, etnik orijin ve aidiyetlerden daha büyük rol oynadığı söylenebilir. Ermeni tecrübesi; Ermeni kilisesi, dili ve literatürünün 4. ve 5’inci yüzyıllardan sonra bugün “Ermeni” olarak bilinenlerin tarihinde çok önemli bir rol oynadığına işaret eder. Kilisenin yanısıra Ermeni varlığı ve kimliğinin korunmasında yazı dili haline getirilen Ermenice’nin ve 5’inci yüzyıldan itibaren görünen bu dildeki literatürün küçümsenmeyecek katkısı olmuştur. Ermeni tarihi önemli bir boyutuyla dili Ermenice olan bir kilisenin/cemaatin tarihidir. Bu süreci, ekseninde kilisenin, onun dili ve literatürünün bulunduğu otonom bir cemaatin tarihi olarak tarif etmek sürecin bütününü kapsamadığı için eksik kalsa bile, yanlış değildir. “Ermenistan” referansı, yani coğrafi boyut hariç tutulursa, etnik aidiyetlerin veya orijinlerin bu süreçteki rolü fazla değildir. Hristiyanlıkta karar kılan kesimin eski inançlarını bırakınca etnik kökenini yeniden tanımlama çabası, bu amaçla soy şecerelerinde değişiklik yapması, çarpıcı bir örnektir. Ermeni kimliği bu kavşakta eksene coğrafya/toprak, kilise ve dil konularak yeniden tanımlanmış görünür. Hiristiyanlığın benimsendiği tarihte Ermenistan’ın Mazdacılıkta ısrar eden nüfusunun sonraki tarihini izlemek daha zordur. Bu kesimin sonraki tarihi resmi kiliseyle karşıkarşıya gelen muhalif sektler içinde sürmüş görünür.
EK
HİTİT KAYITLARINDA EĞİL, DARENDE, BAĞİN (PALİN) VE PALUHititler zamanı kadar erken bir tarihten itibaren Mamakanlar, Deylemiler ve Geliler’in bu topraklarda varlığına işaret eden veriler mevcuttur. Bunu Hitit kayıtlarından hareketle söylüyorum. Daha evvel gelmemişlerse eğer, bazı bölümlerinin Hitit göçüyle gelmiş olmaları mümkündür. Hitit yazıtlarında geçen Timilkiya (modern Darende) ve Angle (modern Eğil) adları birer örnektir. Hitit kayıtlarında Palin (modern Bağin) ve Pala (modern Palu) adları da sık geçmektedir. Hitit kırallığı ve imparatorluğu çok sayıda halktan ve prenslikten oluşan bir konfederasyondu. Hitit başkentindeki yazıtlarda tam sekiz dil kullanılıyordu. Bunlar Hititçe, Luwice, Hattice, Hurrice, Palaik, Akadca, Sümerce ve Mitanniler’in Hurrice’nin yanında ek dil olarak kullandığı Aryan dili idiler. Bağin’in eski adı Adontz’a göre Palin’dir. Birbirine komşu Bağin ve Palu çok eskilerden beri bu bölgedeki başta gelen merkezlerdir. Konumları oldukça önemlidir. Biri Peri Suyu’nun kollarından biri, diğeri Murat nehri üzerindedir. Bu iki kale veya kent Hititler çağından beri sözü edilen Balahovit (Balabitene, Bilabitin, Palan, Palnatun, Palankatun) prensliğinin ana kentleridir. Palu-Çapakçur ile Taron/Muş arasında yeralan Balahovit eyaleti ve prensliği Ermeni kaynaklarındaki Paluni Prensliği’ne denk düşüyorlardı. Palahovid/Balahovid mıntıkasını Hozan’a dahil gösteren kaynaklar vardır. Hozan, Çemişgezek’in bir diğer adıdır. Urfalı Mattew ise, Hozan’ın daha eski zamanlarda Palakhovid/Palahovid olarak bilindiğini yazmaktadır. Bu prenslik kendi adını Adontz’a göre Palin (modern Bağin)’den, Toumanoff’a göre ise modern Palu’dan almıştır. Bu adlar Toumanof’a göre Hitit kayıtlarında geçen Pala (Bala, Palalar, Balalar) halkıyla ilişkilidir. Hitit yazıtlarında kullanılan sekiz dilden biri olan Palaik (Palaumnili), işte Pala (Bala) adlı bu halkın ve eyaletin diliydi.Dil bilimciler adı geçen bu sekiz dilden üçünü, yani Hititçe, Luwice ve Palaik dillerini Hint-Avrupa dil grubuna dahil etmektedirler. Açık ki Dersim ve çevresinin bir bölümü Hitit kayıtlarında Pala/Bala (Palalar/Balalar) adı altında geçmektedir. Hititler zamanında bu bölgede konuşulan Palaik (Palaumnili) kendisiyle ilgilenecek adam gibi dilbilimciler beklemektedir.
NOTYukarıdaki yazı Dersim 38 Forumu’nda yayınlanan şu makalelerden oluşturulmuştur:
Ermenistan Şeceresinde Geliler, 8 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Tarihi Ermenistan’daki Bazı Evler ve Hanedanlıklar, 10 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Ermenistan Tarihinden Kesitler, 8 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Ermenistan’da Orontesler ve Orontes Orijinli Hanedanlıklar, 8 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Partlar ve Sasaniler Çağında Ermenistan, 14 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Part Tarihinin Ünlü Evleri ve Ermenistan Geleneğindeki Yerleri, 15 Şubat 2007
Ermenistan Kilise Tarihinde Dersim, 10 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Erken Ermeni Literatürü, 12 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Hitit Kayıtlarında Eğil, Darende, Bağin (Palin) ve Palu, 8 Şubat 2007, Dersim 38 Forum
Ermeni Varlığı ve Kimliği İçin Mücadelede Kilisenin, Dil ve Literatürün Rolü, 16 Şubat 2007, Dersim 38 Forum

Antworten:
DERSİM 38

DERSİM 38
Geschrieben von Seyfi Cengiz am 10. Februar 2007 13:23:36:
TARİHİ ERMENİSTAN’DAKİ BAZI EVLER VE HANEDANLIKLAR: MANNALAR, GELİLER, PARTLAR VE DİĞER
Seyfi Cengiz
Adı tarih sahnesinde görüneli beri Ermenistan hep çok-milliyetli, çok-dilli bir coğrafya olmuştur. Bu milliyet veya dillerin bir bölümü Hattiler ve Hurriler çağından kalmaydı. Bir bölümü ise, örneğin Paluni Evi, Mannalar/Mandalar ve Salalar gibi, Hititler çağından beri bilinirlerdi. Mannalar (Mandalar)’ın adı Mandakuniler, Hitit yazıtlarında bunlara komşu gösterilen Salalar’ın adı ise yer yer Slkuniler diye geçer (Bkz. Toumanoff). Ermenistan’daki Mandakuni evi, Toumanoff’a göre, Manna/Manda hanedanlarından gelme bir koloniydi. Slkuniler ise Hitit yazıtlarında geçen Sala halkının uzantılarıydı. Bu yorumlar, benim düşünceme göre, Mamakanlar’ın Ermenistan’da Hititler çağından beri mevcut olduklarına işarettirler. Mandakuni ve Amatuniler’in Manna-Mamakan (Tzan/Sin) grubuyla ilişkili olduklarını düşünüyorum. Bunlar Dersim’e adını veren eski halk tabakasıdır. Geleneğimizin diliyle Khalmem grubudur. Orbeliyanlar da Mamkanların bir koluydu.Burada bahsi edilen evlerin Hitit orijinli değil, Hititler çağından beri adları anılan evler olduklarına dikkat edilmelidir. Tarihi Ermenistan’daki milliyetlerin bir bölümü ise Urartular, Akamenler, Partlar veya Sasaniler çağlarından kalmaydılar.Orontesler (Orontidler) Akamenler zamanından beri bilinirlerdi. Bazı topluluklar ise Arap, Selçuk, Moğol istilaları veya daha sonraki çağlarda görünmüşlerdir.
Moses Khorenatsi, Hübschman, Toumanoff, Adontz, Thomson ve bir dizi diğer kaynaktaki bilgileri birleştirip tasnif edersek tarihi Ermenistan’daki milliyet, aşiret, ev veya prensliklerin bir bölümünün etnik orijinleri aşağıdaki gibi belirir:
Hurri-Urartu Orijinli Evler veya PrensliklerHayk-orijinlilik, Ermeni geleneğinde Urartu soylu (dolayısıyla Hurri) olmayı ifade ediyor veya böyle yorumlanıyor. Aşağıda adları verilen evler/prenslikler bu gruba dahil gösteriliyor. Bunların bir bölümünün Urartu saray evinden oldukları öne sürülür: Orduni: Urartu saray evinden oldukları söyleniyor. Orduni prensliği modern Pasin’e tekabül ediyordu.Rshtuniler: Urartu saray evinden sayılırlar. Urartu kıralı Rusa ile bağlantıları kurulur. ApahunikManavazeanBznunikKhorkhoruni: Van Gölü Kuzey-batısında oturdular. Kendi aile ünvanları ile Malxazlar/Malkhazlar diye de bilindiler. Varazhnuni: Bunlar gerçekte Angle/Orontes orijinli idiler. Cadmos Evi: Şecerede Ermeni mitolojisindeki erken ve efsanevi Haykidler’den görülürler. Vahuniler: Bunlar gelenekte Hayk-orijinli gösterilirler. Toumanoff’a göre bu geleneğe rağmen gerçekte Orontes/Orontid orijinli olabilirler. Aravenler ve Zarehavanlar: Gelenekte Hayk orijinli gösterilirler. Toumanoff’a göre Vahuniler’in yanısıra bu iki ev de gerçekte Orontid/Orontes orijinlidirler. Aynı yazara göre bu iki ev ya da prenslik Artsruniler’in alt-kolları idiler.
Med OrijinlilerKhorenatsi’ye göre Muratsean’e verilen prensliğin topraklarında yaşayanlar Azdan-akan soyu idi. Buna gore Muratsean/Marats’ik prensliği Med orijinli olmalıdır. Khorenatsi’de Azdanakan soyu Medler’a karşılık düşer gibidir.
Angle (Gel?)-Orontes OrijinlilerOrontes, Sofene (Ermenice’de Tsopk), Artaşes, Bagarat, Varazhnuni, Artsruni, Gnuni/Gini ve Arzanene prenslikleri bu gruba girerler. Bunların veya bir bölmünün Asur orijinli oldukları tezi de vardır. Khorenatsi’nin aktardığı geleneğe gore tarihi Ermenistan’daki Sisak/Sisakan (Alu), Aran, Uti, Gardman, Tsowdek ve Gargar evleri de bu gruba aittirler.
Part OrijinlilerKamsarakan evi ve muhtelif kolları bu gruptandır. Kamsarakanlar'ın aile ünvanı Spandarat idi. Spanduni adının burdan gelebileceği düşünülüyor. Abel, Gabal, Dziunakan, Spanduni ve Havuni evleri Kamasarakanlar kolları idiler. Benim düşünceme gore Dersim’in eski halk tabakasının Khal Feratlar bölümü bu gruba girer.
Diğer Gruplar MoschilerSaspirlerAramilerGoltnetsiKadmosGugark (Gürcistan)Mokats’iKorduats’i: Modern KürtlerAndzevatsik (Zawazan): Modern Zazalarla ilişkili olmalılar.
Tarihi Ermenistan’da orijini tartışmalı topluluklar, evler veya prenslikler de vardı.
Adontz’a göre Ermenistan’daki ana etnik gruplar şunlardı:HurrilerMamakanlarMardlarBagratlar (Aspetler) Terler.
Yukarıdaki bilgileri kendi alanlarında otorite sayılan isimlere dayanarak çıkardım ve ilgili yerlere kendi yorumlarımı ekledim.

Antworten:
İLGİLİ HARİTALAR Seyfi Cengiz 11.2.2007 00:54 (0)
DERSİM 38

DERSİM 38
Geschrieben von Seyfi Cengiz am 10. Februar 2007 18:24:53:

ERMENİSTAN KİLİSE TARİHİNDE DERSİM
Seyfi Cengiz
Hiristiyanlık öncesinde Ermenistan Zerdüşttü. Geleneği ve şeceresinde adları geçen Hayk, Angle, Ara (Er) ve Vahan gibi tanrılar bu dönem panteonuna aitlerdi. 301 yılında Ermenistan’da Hristiyanlık devlet dini olarak kabul edildi. Bu tarihten başlayarak pagan dönemden kalma tüm tapınaklara kiliseler elkoydu. Ermeni diline bir alfabe verilmesi ve yazı dili olarak kullanılması Hristiyanlık sonrasına rastlar. Ermeni sözlü geleneği ilk kez bu dönemde ve Hristiyanlık etkisi altında kayda geçer. Orijinal gelenekteki pagan yönler yontulur. Önceki dönemde Hayk, Angle, Vahan ve Ara’ya atfedilen tanrısal nitelikler atılır. Ama adları şecereden atılmaz. Hayli önemsizleştirilerek korunur. Ermenistan’da Hiristiyanlığın benimsenmesi o günkü koşulların ve dengelerin dayattığı politik bir tercihti. Ermenistan’da kilise tarihi Hristiyanlığın benimsendiği 4‘üncü yüzyılda başladı. Bu süreci başlatan Kayserili (Kapadokyalı) St. Gregory oldu. Hiristiyanlığın hakim kanadı Ermenistan’da onun adıyla Gregoryen mezhebi olarak bilindi. Zamanın Ermenistan kıralı Tridates’in (Tridat, Allahverdi: 283-314) St. Gregory elinden yeni dini benimsemesi bir dönemeç oluşturdu.
İlk Ermenistan Patrikleri Erken aşamada dinsel otorite tahtında oturanlar şu isimlerdir:
St. Gregory (4. yüzyıl): İlk Ermeni patriki. Babası “Anak“ ya da “Burdar“ (?) adında bir Horasanlı’dır. Annesi Sophy’dir. Kendisi Kayseri’de doğar. Mariam ile evlenir. Hayatı Daranalik (Kemah) dağlarında geçer ve orada gömülür. Daranalik, modern Kemah ve Koçgiri bölgesidir. Burası Dersim’in bir parçası olup sonraları Pavlakilerin üstlendiği aynı bölgedir. St. Gregory’nin iki oğlundan sözedilir: Vrtanes ve Aristakes.Aristakes (328-335): St Gregory’nin oğlu. 328-335 arasında Ermenistan patriarkıdır. 325‘te toplanan Nicea Meclisi‘ne St Gregory ve kıral Trdat’ın (ölm. 330) direktifiyle Ermenistan temsilcisi olarak katıldı. Bu toplantıdan sonra Daranalik (Daranalik Eyaleti) dağlarına döndü. Yaşamının sonuna kadar burada kaldı. Tsopkh Eyaleti’nde öldürülüdü. Gregory ailesinin öz-toprağı Akilisene Eyaleti (Ermenice’de Ekeleats)‘nin T’il köyünde toprağa verildi. Bu köy, St Gregory ailesinin mülküydü. Bazı kaynaklarda mezarının Kemah (Ani)‘ın T’ordan köyünde olduğu kayddedilir. Vrtanes (335-?): St. Gregory’nin oğlu. Ermenistan patriği. İki oğlunun adları verilir: Büyüğü Saint Grigoris, küçüğü Saint Yusik’dir. St Grigoris Siunik’te öldürüldü.St. Yusik: Babasından sonra patriarklık tahtına geçti. Bu tarihlerde soyları (erkek tarafından) kesildiği için St Gregory ailesinden son patriark olarak görülür. St. Nerses (P’arnerseh): St. Yusik’in oğlu ya da sadece halefidir. Zehirlenerek öldürülmüştür. Akilisene Eyaleti (Ekeleats) Til köyünde/kentinde toprağa verildi.(......): KesintiSt. Sahak (389): St. Nerses’in oğlu. Yaşadığı Trawn Eyaleti’nde Aştişat’ta gömülüdür. Onun adı Ehl-i Hakk dininin kurucusu Sultan Sahak (İshak, Sohak)‘ınki ile aynıdır. St. Sahak ve torunu Vardan’ın bir isyan örgütlediklerinden korkan Sasani Şahı Vram (Behram Gor, 420/1-439), St Sahak’ı yerinden edip İran’a götürdü. Onun yerine sırasıyla iki Süryani papazını atadı. Bu sırada kendisi de tutuklanmış görünen Vardan, 10-12 yıl sonra isyan eder. St. Sahak’ın kızı Mamakan Evi’nden Ermenistan ordu kumandanı Hamazasp Mamakan ile evlenmiştir. Sasaniler’e karşı patlak veren 450-451 isyanının önderi St. Vardan Mamakan, bu evlilikten olmadır. Yani anne tarafından St. Sahak’ın torunudur. Bu noktadan itibaren Gregoryen kilisesi bu evlilik yoluyla Mamakanlar’ın eline geçer. Mamakanlar, Dersim geleneğinin Domane Khal Memi (Khal Mem Oğulları) dediği Dersim’in eski halk tabakasıdır. Yukarıdaki veriler Gregoryen Kilisesinin de tıpkı Pavlaki kilisesi gibi aynı zamanda bir Dersim Kilisesi olduğuna işaret ederler. Ermenistan’ın Hiristiyanlığı resmi devlet dini olarak benimsemesi Zerdüşt Sasanilerle bir çatışmaya yolaçmıştı. 450/1‘de Vardan Mamakan’ın öncülük isyana (Avarayr savaşı) sebep olan Sasanilerin Zerdüştlüğü yeniden dayatma girişimleri olmuştu. 450/451 ayaklanmasına öncülük eden Mamakan evinden Vardan, Ermenistan kilisesinin Saintleri (Azizleri) arasına girdi ve St. Vardan diye bilindi. Bu isyanın yıldönümü kilise tarafından anılageldi.
Ermenistan’a Hristiyanlığı Benimsetenler Khal Feratlar’dı Ermenistan’da Hiristiyanlığı ilk benimseyenler Dersim geleneğinin Khal Ferat oğulları diye referans verdiği Partlar’ın (Pehleviler) Ermenistan kolu olmuştu. Ermenistanı Hiristiyanlığa çeviren ve Gregoryen mezhebini kuran Saint Gregory, Part orijinliydi. Partlar’ın Suren Evi’ne mensuptu. Bu ev Suren-Pahlav veya Surenyan diye de bilinir. Bazı kaynaklara göre de Partlar’ın Karen Evi’ndendi. Bu eve Karen-Pahlav veya Karenyan dendiği de olur. Karen Evi, Ermenistan’da Kamsarakanlara (Arşakunilere) tekabül eder. Hristiyanlığı St. Gregory’nin elinden benimsediği söylenen “Ermeni“ kıralı Tridat (es) da, St. Gregory gibi Part asıllıydı. Saint ünvanı aldı. Dersim geleneğinin diline çevirirsek hem St. Gregory hem de St. Trdat Dersim’in eski halk tabakasından Khal Ferat grubuna mensuplardı. Trdat adı, Ezda sözcüğüne benzer. Tir ve dat öğelerinden bileşir. Tir, pagan dönem Ermenistan tanrılarındandır. “Dat“ sözcüğü ise “verdi“ anlamı kazandırır. Kısacası, Trdat adı Allahverdi demektir. Ama burdaki Allah, İslam’ın Allah’ı değil, bir pagan dönem Ermenistan tanrısıdır.Kısacası Gregoryenlik doğuşunda Arsakiler’in Ermenistan kolunun, yani Khal Feratlar’ın bir mezhebi ve kilisesi idi. Erken Hiristiyanlık çağının klerjisi içinde Khalmem&Khalferat grubundan isimler vardır. St. Gregory’nin babası, Moses Khorenatsi’deki bilgilere göre, Pahlav Eyaleti’nden (Partiya), yani modern Horasan’dan gelmeydi. Horasan ve Pehlevi orijinliydi. Horasan (Pahlav)’dan gelip Kayseri’ye yerleşmiş, burada “Sophy“ adında bir kadınla evlenmişti. Kayseri’de dünyaya gelen St. Gregory, bu çiftin oğlu olarak tarif ediliyor. Kayseri’de David adında birinin kızı olan “Mariam“ ile evlenmiştir. Daha sonra Emenistan‘a giderek kral Trdat’ın yanında “Yüksek Rahip“ olarak görev yapmıştır. Ermenistan’ı Hiristiyanlığa çevirenler bu ikili olmuştur.
DipnotAcilisene (Ekeleats, Ekeleaç, Ekelesene), Adontz’a göre Erzincan bölgesine tekabül ederdi. Manalik ve Derjan’la bitişikti. Strabo bu eyaleti Zaridaris’in toprakları arasında sayar. Yani bir keresinde Sofene’ye dahildi. Akilisene eyaleti sonraları Daranalia/Daranalik (Bir aralık Kemah Eyaleti adı taşır), Mananalı ve Muzuron eyaletlerini de içermiştir. Başka deyişle Dersim’in tümü veya bir bölümünü kapsadığı olmuştur. Strabo’nun tarifine göre Akilisene Eyaleti Kemah ile Eğin (Derxene ile Dostal) arasında yeralıyordu. Akilisene bazı kaynaklarda modern Malatya olarak, kiminde de Erzincan bölgesi olarak tarif edilir. Erzincan, en azından Dersim’in bir bölümünü içerirdi. Zariadris’in Sophene’nin yanısıra Acilisene ve Odomantis’e sahip olduğunun işaretleri vardır.

Antworten:
DERSİM 38

DERSİM 38

Seyfi Cengiz
Partlar cedlerinden biri olan Arsak (Arşak)’ın adıyla Arsakiler olarak da bilindiler. İran destanı onlara Eşk veya Eşkaniyan diye referans verir. Partlar’ın tarihi M.Ö. 247 yılında Makedonlar’ın Horasan valisine karşı yaptıkları isyanla başlatılır. İsyanın başını Parni aşiretinin reisleri Arsak ve Tiridat (Allahverdi) kardeşler çekerler. Tahta ilkin Arsak (I), ardından İkinci Arsak olarak bilinen kardeşi Tridat geçer. Daha sonra sırasıyla şu isimler taç giyerler: Artabanus, Priapatius, Ferat, Part imparatorluğunun kurucusu gibi görülen Mihrdat, Ferat II, Artaban II ve “Büyük Arsak“ ünvanlı Mihrdat II. Partlar’ın Ermenistan’da ilk görünüşü “Büyük Arsak“ ünvanlı Part kıralının zamanına rastlar (M.Ö. 112/1). Mithradat, bu tarihteki seferinde Ermenistan kralı Artavasd’ın büyük oğlu Tigran’ı esir edip birlikte götürür. Makedonlar’ı gerileterek Doğudan Batı’ya doğru genişleyen Partlar, bir süre sonra kendileri gibi Makedonlar’la savaşarak Batı’dan Doğu’ya doğru ilerlemekte olan Romalılar ile karşı karşıya gelirler. Böylece Ermenistan, bu iki güç arasında önemli bir anlaşmazlık konusu ve savaş alanı haline gelir. Part sarayında birkaç yıl rehin tutulan Tigran, babasının ölümü üzerine Part birlikleri eşliğinde ülkesine geri getirilip tahta oturtulur (M.Ö. 94). Partlar ile Romalılar arasında ilk çetin karşılaşma Part kralı Orodes II zamanında yeraldı. Harran kenti civarındaki bu savaşta (M.Ö. 53), Part ordusunun başında mensup olduğu evin adıyla anılan General Suren (Surenas) vardı. Crassus’un ordusunu hezimete uğratan Suren’in kişisel adının destana İran kahramanlarının en güçlüsü ve en ünlüsü olarak geçen Rustem olduğu sanılmaktadır. Bu zaferden sonradır ki Fırat Nehri Part-Roma hududu olarak tanınmıştır. Bundan yaklaşık elli yıl sonra, yani kabaca Miladın başlarında, Part kralı Dördüncü Ferat’ın en büyük oğlu Vonones’le birlikte, daha kesin manada ise M.S. 54‘de Tiridates’le birlikte Ermenistan’da yönetim Part kıralı Dördüncü Ferat evinin veya bu evin bir kolunun eline geçer ve asırlarca onlarda kalır. Partlar’ın Ermenistan’ı yöneten bu şubesi cedlerinden biri olan Kam-Sar’ın adıyla Kamsarakanlar, daha sonraları ise bir diğer cedleri olan Arşak (Arşak III)‘ın adıyla Arşakuniler (Arsarunik) diye bilinmiştir. Dördüncü Ferat evi Partlar’ın Karen Evi’yle (Karen-Pahlavlar) ilişkili görünüyor. Bu eve kaynaklarda yer yer Kamsaryan veya Gamsariyan deniliyor. Erken yurtları Horasan’dı (Bahlav, Pahlav, Belh). Dersim geleneğindeki “Khal Ferat Oğulları“, benim düşünceme göre genelde Partlar’a, daha özelde bu eve referanstır. Bunların yönetimi M.S. 428‘e dek sürer. Yani Ermenistan, Sasaniler altında bile uzunca bir dönem onların yönetiminde kalır. Dördüncü Ferat Evi’nden benim saptayabildiğim ilk Ermenistan yöneticisi Vonones’tir.
ERMENİSTAN’IN PART YÖNETİCİLERİ (M.S. 7? – 428)
VONONES (VONONES I, 12?-15/16?) Dördüncü Ferat‘ın Roma’ya sığındıkları söylenen dört oğlundan en büyüğü. Roma’dan gelip ilkin Partiya’da, bir iç savaştaki yenilgisini takiben de sığındığı Ermenistan’da tahta çıktı. Partlar’ın ilk Ermenistan kıralı olarak görünüyor. Onu Partlar’ın Ermenistan kolunun başlatıcısı/kurucusu olarak görmek mümkündür.
ORODES (16) Vonones’ten sonra Ermenistan’ı biri Part kıralı III. Artaban’ın oğlu Orodes, diğeri Roma’nın Doğu kumandanı Germanicus’un Artaşata’da taç giydirdiği Pontus kıralı Polemon’un oğlu Zeno olmak üzere iki kişi yönetti.
ARSAKESZeno öldükten sonra Ermenistan tahtına Part kıralı III. Artaban’ın büyük oğlu Arsakes oturtuldu. III. Artaban geleneğe göre Dördüncü Ferat (Arşavir)’ın oğludur. Roma imparatoru Tiberius ise kendi taht adayı olarak Ermenistan’a Dördüncü Ferat’ın 50 yıldır Roma’da yaşayan en küçük oğlu Ferat’ı göndermiştir. Onun yolda iken ölümü üzerine bu kez de Dördüncü Ferat’ın Roma’daki torunu Tiridates III yollanmıştır. Ermenistan’da Hiristiyanlığı yayanlar, Khorenatsi’nin aktardığı geleneğe göre burada yönetimi ellerinde bulunduran Dördüncü Ferat’ın torunlarıdır. Gelenekte onun torunları veya soyu olarak referans verilen bu kişiler Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory ve Ermnistan kıralı Tiridates’tirler.
VONONES II (50-51) Ferdinand Justi Vonones II’yi Part kıralı ünlü Dördüncü Ferat’ın bir oğlu olarak veya bu aileden birisi olarak tanıtan bir görüşe işaret eder (Bk. Justi, İranisches Namenbuch).
TİRİDATES (VAL-ARŞAK, ARTAŞES, 54-100?) 51/52‘de Part tahtına Valarş I oturdu. Onun adı Valakş veya Vologases olarak da anılır. Valarş, Medya (modern Azerbaycan) tahtına kardeşi Pacorus’u, Ermenistan tahtına ise bir Magi, yani derviş olduğu söylenen diğer kardeşi Tiridates’i atadı (54).Khorenatsi’ye göre Ermenistan’ı 60 yılından bir süre sonra Part çizgisinde organize eden Tiridates oldu. Bu atamaya tepki olarak Roma imparatoru Nero, başkent Artaşata’yı ve Tigranokerta’yı zaptedip Tiridates’i tahttan indirdi. Ama Part kıralı Valarş’ın güçlü karşı atağı Roma ordusunu Ermenistan’ı boşaltmaya mecbur etti. Sonunda 63 yılında iki tarafı da tatmin eden bir formül olarak Tiridates’in tekrar tahta oturması, ama tacını Roma’da Neron’un elinden giymesi kararlaştırıldı. Neron, üç yıl sonra Roma’ya gelen Tiridates’e tacını giydirip geri Ermenistan’a yolladı. Böylece Part-Roma rekabetinin neden olduğu uzunca bir belirsizlik döneminin ardından, 54 yılında Ermenistan’da Part yönetimi kesin biçimde kurulmuş oldu ve asırlarca devam etti. Tiridates’i Ermenistan’da Part yönetiminin kurucusu, daha doğrusu Vonones’ten sonraki ikinci kurucu olarak görmek mümkündür. Bu tarihten sonraki Ermenistan krallarının onun soyundan geldikleri söylenir. Bunların bir bölümünün başkenti Akilisene’ydi. Tiridates’in yazlık başkenti ise Garni (Gori) kentiydi. Khorenatsi’ye göre Ermenistan’daki hemen tüm prenslikleri Tiridates oluşturdu. Aynı kaynağa göre Tridates kendi ailesini Hasteank eyaleti, yani Palu-Bingöl bölgesi ve çevresindeki vadilere yerleştirmiştir. Bu uygulama bu tarihten sonra adeta bir kural haline gelmiş, böylece bu bölge Part saray evinin mirasla intikal eden irsi mülküne dönüşmüştür. Bir rivayete göre Tiridates, Ermenistan’ı istila eden Alan kıralının kızı Satinik ile evlenmiştir.
BİR ROMA VALİSİ114 yılında Ermenistan’a giren Roma generali Trajan, ülkenin başına bir Roma valisini bıraktı. Hemen sonra Büyük İskender’e özenerek Part topraklarına yöneldi, Mezopotamya, Adiabene, hatta Part başkenti Ctesiphon’u işgal etti. Pers Körfezi’ne dek indi. Ama bazı vasal kıralların isyanı ile birleşen Part misillemesi karşısında tüm bu yerlerden geri çekilmek zorunda kaldı (116).
SOHAEMUS (140-178) 163 yılında Ermenistan Roma ordusu tarafından işgal edildi. Bu işgal sırasındaki Arsaki (Part) kıral tahtından indirilip yerine Sohaemus adında biri oturtuldu. Sohaemus’un başkenti Akilisene idi (Ermenice’de Ekeleatsi). Sohaemus’u tahta oturtan Romalılar ona Roma senatörü/konsülü ünvanı verdiler.
HÜSREV I ( 217-238/252) Sasani Ardaşir’e karşı ve Ardaşir’den sonraki Sasani şahı Şapur’a karşı Part direnişine öncülük etti. Şapur’un tezgahladığı bir suikastle öldürüldü. Bu sırada Hüsrev’in oğlu Tiridates Roma topraklarına sığındı.
ARTAVAZD (252?) Tiridates’in Romalılar’a sığınması üzerine Ermenistan tahtına Artavazd çıktı. O da Arsaki (Part, Pehlevi) çizgidendi. Sasani Şahı Şapur onun yerine kendi oğlu Hürmüz-Ardaşir’i atadı.
HÜRMÜZ ARDAŞİRSasani şahı Şapur’un Ermenistan tahtına oturtulan oğlu. Böylece Arsaki çizgide bir kesinti yaşandı.
TİRİDATES (288-296) Öldürülen Hüsrev’in Roma’ya sığınan ve Romalılar tarafından Ermenistan tahtına çıkartılan oğlu. 296 yılında Sasani şahı Narses tarafından devrildi.
NERSES (NARSEH, 288-293) Sasani Şahı Şapur I’in oğlu. Behram I tarafından Ermenistan tahtına getirtildi. Tiridates, ülkenin Roma/Bizans parçasını, Nerseh ise Sasani (İran) parçasını yönettiler. Nerses daha sonra kendi yeğeni Behram III’ü devirip Sasani tahtına çıktı (293). Bir süre sonra da Tiridates’i Ermenistan tahtından indirdi (296).
SAİNT TRDAT (TİRİDATES, 286-330 ) 301‘de Hiristiyanlığı benimsedi. Başkenti Sofene (Tsopk) idi. Ermenistan’ın ilk Hiristiyan kıralıdır. Moses Khorenatsi’ye göre St. Trdat Kemah (Ani)‘taki T’ordan da gömülüdür. Bir vakitler Dersim’e dahil olan Kemah, Hiristiyanlık benimsenmeden önceki dönemde Ermenistan kırallarının gömüldüğü yer olarak ünlüdür. Kıraliyet evinin mezarları da buradadır (Bk. Faustos ve Khorenatsi). Gregoryenliğn kurucusu St. Gregory ve ailesi, Arsaki (Part) asıllı Ermenistan kırallarının birçoğu Sofene (Tsopk) eyaletinde oturmuşlardır. Ülkeyi buradan yönetmiş ve Kemah’ta gömülmüşlerdir. Bunların hazineleri de hemen hep Kemah Kalesi’nde muhafaza edilmiştir. Bu krallar daha çok Karen-Pahlavlar ile ilişkili görünüyor. Khorenatsi’nin aktardığı geleneklere göre Partlar’ı devriren Sasaniler’e karşı direnenler özellikle bunlar oldu. Bu nedenle de bu ev, özellikle erkekleri, Sasaniler tarafından kırımdan geçirilir. Bu Karen kırımından geleneğe göre sadece Peroz-Amat (Perozamat) adında biri kurtulur. Ermenistan’ın büyük evlerinden Kamsarakanlar rivayete göre Perozamat’ın, daha doğrusu onun oğlu Kam-Sar’ın (Kal Baş, Sarı Kal Baş) soyundan gelmedirler. Cedleri Karen-Pahlav evinden Kam-Sar’dır. Kamsar, St. Gregory ve St. Trdat’ın çağdaşıdır. O’nun Sasani Ardaşir ve onun oğlu Şapuh’a karşı direndiği, sonunda etrafı ile birlikte Ermenistan kıralı Saint Trdat’a sığındığı söylenir (286-330). Saint Trdat tarafından Ayrarat Eyaletindeki Şirak‘a (Draskharakert) yerleştirildiği öne sürülürse de Khorenatsi’nin kitabını İngilizce’ye çeviren Thomson’a göre Kamsarakanlar bu bölgelerde çok daha eskiden beri zaten varlardı. Rivayetlere göre Kam-Sar ve etrafı Saint-Gregory tarafından vaftiz edilirek Hiristiyanlığa çevrilmişlerdir. İlkin Kam-Sar’ın kendisi, sonra da oğlu Arşavir‘in Ermenistan ordu kumandanları olarak görev yaptıkları söylenir. Kam-Sar adının bir çarpışmada başından yaralandığı için Eksik-Baş anlamlı Kem-Ser’den geldiği rivayet edilir. Thomson bu yorumun yanlışlığına dikkat çekmekte ve bu sözcüğün İrani dillerde “Lider“, “Gönüllü Lider“ gibi anlamlara geldiğini söylemektedir. Kamsarakan Evi, bu evden gelen son Ermenistan kıralı Arşak III’ün (380-389) adından ötürü çok sonraları Arşakuniler diye bilinmiştir. Kamsarakan Evi’nin bazı ünlü bireyleri şunlardı: Peroz-Amat, Kamsar, Kamsar’ın oğulları Arşavir Kamsarakan ve Nerseh Kamsarakan (St. Nerseh), Arşavir’in oğlu Spandarat Kamsarakan (Spandarat, kurbancı veya kurbanlık demektir), Spandarat’ın oğulları Şarvaş ve Gazovon Kamsarakan ve Gazovon’un oğlu Hrahat Kamsarakan.
PAP (369/374-374/380) Babası, Şapur II tarafından kör edilmişti. Kendisi de Şapur II tarafından öldürüldü. Khorenatsi’nin anlatımına göre Pap’ın döneminde Daranali (Taranali, modern Divriği) geçitlerinde Süryani gruplarla çarpışmalar olur. Bu çarpışmalar Ermenistan’ın ikiye bölündüğ 387‘lerde tekrarlanır.
ARŞAK III (ARSACES III, ARTAŞES, 380-389) Arşak III, Manuel Mamakan’ın kızı ile evliydi (Bk. Faustos). Onu tahta çıkaran Manuel Mamakan’dı. 377/8-386 tarihleri arasında ülkenin fiili egemeni gerçekte Manuel Mamakan’dır. Dersim’in Khalmem-Khalferat kardeşlere ilişkin rivayetlerinde Arşak III ve Manuel Mamakan arasındaki akrabalık ve ittifakın izleri mutlaka vardır. Arşak III’ün ordu kumandanı bazı kaynaklara göre arkadaşı Samuel Mamakan’dı. Samuel, Vahan Mamakan’ın oğluydu. Arşak III zamanında Ermenistan Roma/Bizans ve Sasaniler arasında ikiye bölündü (387). Büyük bölümü Sasaniler’in, küçük parçası Bizans‘ın elinde kaldı. İki parçayı ayıran sınır Kars ile Tayk arasındaki Vanand eyaletinden geçiyordu. Bu bölünme sırasında Arşak III, Akilisene’ye sığınır ve burada (Bizans parçasında) yönetir.Hristiyanlık ülkeye girip dinsel bölünmelere neden olunca, ülkenin iki parçası arasında gidiş-gelişler, büyük göçler yaşanmıştır. Hiristiyanlığı benimseyen prensler ve halk Hiristiyan Bizans’ın kontrolü altındaki parçayı tercih edip buraya taşınırken, eski dine bağlı kalanlar Sasani parçasını tercih etmiş, burada yoğunlaşmışlardır. Ermenistan’ın Batı kesimini oluşturan Bizans parçasının çekirdeği kabaca modern Dersim’di. Ülkenin yaklaşık olarak bugünkü Dersim ve yakın çevresine tekabül eden Roma/Bizans parçasının son kıralı Arşak III’tü. Arşak III’ün soyu Arşakunikler (Arsarunikler) diye bilindi. Kamsarakan evinden gelme Arşak III’ü takiben Ermenistan’ın Bizans/Roma tarafından ilhak edilen parçası bu devletin yönetsel yapısına entegre edilerek Roma valilerince yönetilmeye başlanır. Bizans imparatoru Justinian zamanında Sasani Şahı Kesri ile görüşenlerin soyundan olduklarını söyledikleri Arsaces (Arşak), işte bu Arşak III’dür.
VALARŞAK (380-386), HÜSREV III (386-392), VRAMŞAPUH (392-414) VE ARTAŞES IV (423-428) Bu dört isim Ermenistan’ın Sasani parçasının Arsaki/Part-soylu kırallarıdır.Bunlardan sonuncusu Ermenistan tahtına Sasani şahı ünlü Behram Gor tarafından atanmıştır. Ermenistan’ın Bizans/Roma parçasının son kıralı Arşak III (380-389), Sasani parçasının son kıralı ise bu Artaşes oldu. Bu tarihten sonra her iki parça da Bizans ve Sasani valilerince yönetildiler. Ermenistan’da doğrudan veya gerçek Sasani yönetimi Arsaki (Eşkani) monarşisi çizgisinin tasfiye edildiği 427/8‘den sonra başladı. 442-451 tarihleri arasında Sasaniler’in Ermenistan valisi Alan ya da Gil kökenli sanılan Sisakan evinden (Siunia, Alu Evi) Vasak I’di.
M.Ö. 247‘deki isyanla başlayan Part tarihi yaklaşık 500 yıl sonra M.S. 224‘te Sasani isyanıyla son buldu. Bu sırada İran’da yönetimi kaybeden Partlar, özellikle Ermenistan’da tutundular. Ermenistan, Partlar’ın Sasaniler’e karşı neredeyse tek ve en uzun süreli direniş üssü oldu. Partlar’ı devirip Sasani devletini kuran isyanın başını Ardaşir adında biri çeker. O da ceddi Sasan gibi Magiler sınıfına, yani rahipler partisine mensuptu. Çıkış yeri ve ilk başkenti Fars’taki Stakhr kenti olan Sasani imparatorluğu, sonraları Elam’daki Susa’dan, bazen Hamedan’dan ve bir dönem de Irak’ta modern Anbar kenti civarındaki eski Part başkenti Ctesiphon’dan (El Madain, Mahoze) yönetildi. Fanatik Zerdüştçü olan Sasani şahlarından dördü eski İran süper tanrısı Ahura Mazda adının Farsça şekliyle Hürmüz, bazısı Yazdgerd, birkaçı da Şapur (Şah-Puhar, Şah-Oğlu) diye bilinirlerdi. Sasaniler de ilkin Roma, ardından Bizans ile karşıkarşıya geldiler. Sasani şahlarından Behram II, Dersim geleneğinin “Khal Ferat Oğulları“ dediği Ermenistan’ın Part-asıllı yöneticilerini etkisizleştirmek için uğraştı. Ermenistan tahtına Narses’i oturttu. 293 yılında Sasani tahtında gördüğümüz Narses (Nerseh), Ermenistan’ın Roma yanlısı kıralı Tiridates’i devirdi. Ermenistan’da Hrisiyanlığın resmi din olarak benimsenmesi Nerseh döneminin sonlarına rastlar (301). Bu tercih “Khal Ferat“ yönetimini 312 yılında Hiristiyanlığı devlet dini haline getiren Roma imparatorluğu ile dinsel-siyasal alanda sıkı bir ittifaka yöneltirken, devlet dini Zerdüştlük olan Sasaniler’le çatışma içine soktu. 387/8’de Ermenistan Roma ve Sasani devletleri arasında ikiye bölündü. Bu bölünmede Hristiyanlık tercihi, yani dinsel ayrılık belirleyici rol oynadı. İlk kez Sasani şahı Behram V zamanında (Behram Gor/Jur, 420-438) Hiristiyanlar’a ibadet özgürlüğü tanındı. Böylece Sasani imparatorluğundaki Hiristiyanlar Batı kiliselerinden koparak otonom bir İran kilisesi oluşturdular. Sasani devletinde kilise örgütlenmesi işte bu sıralarda, yani 5‘inci yüzylda başlamıştı.
420‘lerde Part (Khal Ferat) asıllı Artaşes’i Ermenistan kıralı olarak atayan Behram Gor, 428‘de onun yerine bir Sasani valisini yerleştirir. Bu uygulama başında St. Sahak’ın bulunduğu Ermenistan klerjisi ve halkı arasında huzursuzluk yaratır. Biriken hoşnutsuzluklar Behram Gor’un oğlu Yazdgerd II zamanında isyana dönüşür (438-457).Sasan Evi’ne karşı ortaya çıkan bu isyanın başını Desim geleneğinde “Khal Mem Oğulları“ diye referans verilen Mamakanlar’dan Vardan çeker (M.S. 450/451). Ermenistan’da Mamakan yönetiminin kurucusu bu isyanda yaşamını yitirip Ermenistan kilisesinin azizleri arasına katılan St. Vardan Mamakan’dır.
ERMENİSTAN’IN MAMAKAN YÖNETİCİLERİ (450/451-750) Ermenice kaynaklarda Mamikonianlar olarak anılanların Dersim geleneğindeki Khal Mem Oğulları (Domanê Khal Memi) olduklarını düşünüyorum. Ermenistan’ın Roma parçasının son kıralı Arsak III, Manuel Mamakan’ın kızı ile evliydi. Onu tahta çıkaran Mamakanlar olmuştu. Arsak III’ün yönetimi bu evlilikte ifadesini bulan Part-Mamakan (Khal Ferat-Khal Mem)ittifakına dayanıyordu. Ermenistan’daki Part yönetimi (Khal Ferat hanedanlığı) son bulduktan bir zaman sonra bu boşluğun Mamakanlar (Khal Mem Hanedanlığı) tarafından doldurulduğunu söyleyebiliriz. Başlangıçta bir prenslik olan bu hanedanlık daha sonra kırallık statüsü kazanır. Bu hanedanlığın kurucusunun 450/451 yılında Sasanilere karşı patlak veren ünlü isyanın önderi Vardan Mamakan (Ermenice’de Vardan Mamikonian) olduğu söylenebilir. Ona Vardan prensliği demek de mümkündür. Vardan, Gregoryen mezhebinin kurucusu St. Gregory’nin soyundan gelen Ermenistan Yüksek Rahibi Saint Sahak’ın torunuydu.Bu hanedanlığının yöneticilerini şöyle sıralayabiliriz:
VARDAN MAMAKAN (ölm. 450/451)VAHAN MAMAKAN (VASAK, 482-505): Vardan’ın yeğeni. Mamakanlar’ın iki ünlü isyanından biri Vardan’ın (450/451), ikincisi Vahan Mamakan’ın 482 tarihli isyanıdır.VARD MAMAKAN (505/511-514)İKİNCİ VARDAN MAMAKAN (?-?)
VASAK MAMAKAN (?-?)
Kesinti: 518-548 tarihleri arasında Gini evinden MEZEZİUS I GİNİ Sasaniler’in Ermenistan valisi sıfatıyla yönetti. Ermenice’de Gnuni adıyla bilinen ev Dersim’de Giniler olarak bilinenlerdir.
MUŞEL MAMAKAN (?-650)
HEMEZASP MAMAKAN (655/657-658/661)GRİGOR I MAMAKAN (661-684/685)GRİGOR II MAMAKAN (748-750)
Yaklaşık miladın başlarında başlayan Ermenistan’daki Part yönetimi (Khal Ferat hanedanı) kabaca 400 yıl yaşadıktan sonra yerini 300 yıl kadar devam eden Mamakan yönetimine (Khal Mem hanedanına) bırakmıştır. Part-Mamakan (Khal Ferat-Khal Mem) hanedanlıkları bize milattan sonraki ilk 700 yıllık Ermenistan ve Dersim tarihinin bir fotoğrafını vermektedirler. Sasani devleti Arap/İslam istilasında yıkıldı. Araplar, Sasani imparatorluğunu Basra ve Küfe kentlerindeki askeri üslerinden hareketle yıktılar. Araplar ile Sasaniler arasındaki üç büyük muharebe, Kadisiye (636), Bağdat civarındaki Sasani başkenti Ctesiphon (637) ve Nihavand (641/2) kentlerinde yeraldılar. Son Sasani şahı Yazdgerd II‘nin 651 yılında yakalanıp öldürülmesi Sasaniler’in sonu oldu. Bu tarihten sonra Ermenistan’da Arap hakimiyeti kuruldu. Yaklaşık yüz yıl sonra, yani Emeviler döneminin sonlarında, Ermenistan'da üstünlük Mamakanlar'dan Abbasiler'le işbirliği yapan Bagarat (Angle) evine geçti.

Antworten:
DERSİM 38